تحریفات فرزندان آقا بزرگ طهرانی در دو کتاب «الذریعه» و «طبقات أعلام الشیعه»؛ مطالعۀ موردی حکایت جزیرۀ خضراء / محمد مهدی سلمانپور
علیّت در فلسفه و کلام اسلامی / اسد مهدیون هراب
۱۴۰۲/۰۳/۱۳
بخشی از نامۀ تاریخی مرجع تقلید شیعیان حضرت آیت الله العظمی سیستانی به علامۀ محقق حضرت آیت الله سیدان
۱۴۰۲/۰۳/۱۴
تحریفات فرزندان آقا بزرگ طهرانی در دو کتاب «الذریعه» و «طبقات أعلام الشیعه»؛
مطالعۀ موردی حکایت جزیرۀ خضراء
محمدمهدی سلمانپور
چکیده:
دو کتاب «الذریعة إلى تصانيف الشيعة» و «طبقات أعلام الشيعة» از دانشمند کم نظیر، آقا بزرگ طهرانی، از آثار ارزشمندی به شمار می روند که چه در زمان حیات و چه پس از رحلت مؤلف عظیم الشأن آن، مورد تحریف هایی بی شمار قرار گرفته است. گرچه دو پسر آقا بزرگ، هر آنچه خواستند را به میل خویش به این دو کتاب افزوده یا از آن کاسته اند، اما خوشبختانه تمام این مجموعه گرانسنگ به خط خود شیخ آقا بزرگ در دسترس است و با مقایسۀ دستخط ایشان و نسخ چاپ شده، می توان تحریفات را در هر موردی به دقت شناسایی کرد. یکی از مواردی که مورد تحریف واقع شده، حکایت معروف جزیره خضراء است. راقم سطور در این نوشتار ابتدا فصلی را به تحریفات واقع شده در این دو اثر اختصاص می دهد و نیز موارد مختلفی را از تصریحات شاگردان و اصحاب نزدیک آقا بزرگ درباره تحریفات مورد اشاره، عرضه می کند. سپس در بخشی دیگر، با ارائه دست نویس آقا بزرگ از الذریعة و طبقات، به تفصیل هفت مورد را از مطالب مربوط به جزیره خضراء، از دو کتاب مذکور بررسی می نماید و تحریفات آشکار واقع شده در نسخه های چاپی را بررسی می کند. تحریفاتی که سوگمندانه، به نام مؤلف کتاب تمام شده و در مواردی حتی به آن استناد هم شده است.
کلید واژگان: آقا بزرگ طهرانی، منزوی، الذریعه، طبقات اعلام الشیعة، جزیره خضراء .
***
مقدمه
«الذریعة إلى تصانيف الشيعة» و «طبقات أعلام الشيعة»، دو یادگار ارزشمند و دو نقطه درخشان در کارنامه پربار مردی بزرگ است که حدود نود سال در خدمت به تشیع قلم زد و امروز هیچ پژوهشگری را نمی توان یافت که از خوان زحمات سترگ آن رادمرد – آقا بزرگ طهرانی رحمة الله علیه – بی نیاز باشد.
کتاب شریف الذریعة، با توجه به آن که در دفاع از حیثیت شیعه و به همراه اثر دو عالم بزرگوار دیگر – شیخ محمدحسین کاشف الغطاء و سید حسن صدر – در پاسخ به اتهامات جرجی زیدان نگاشته شده، در میان آثار نویسنده بزرگوار آن، با ارزش تر می نماید. اثری پر بها که به تعبیر شایسته بعضی بزرگان، اگر نبود انسان می فهمید که در تحقیق چقدر ناقص است.([۱])
زمانی که آقا بزرگ به چاپ الذریعه مبادرت کرد، حکومت وقت عراق با ایرانیان بر سر مهر نبود. آزارهای آنان حتی سبب شد که صاحب الذریعه، چاپخانه شخصی خود را بفروشد. سه جلد اول الذریعه، با دشواری های فراوان به چاپ رسید. برای چاپ جلد چهارم، مؤلف دانشمند کتاب که اوضاع ایران را تا حدودی مساعد می دید، دو پسر خود – علی نقی و احمد – را به ایران فرستاد و مسوّده های الذریعه را نیز با آنان روانه کرد تا در تهران به چاپ برسد. به این ترتیب، از جلد چهارم کتاب به بعد در ایران به چاپ رسید، به استثنای مجلدات سیزده و چهارده که در نجف، از روی دستخط و پاکنویس علامه سید عبدالعزیز طباطبایی و در زمان حیات خود شیخ آقا بزرگ منتشر شد.جلد بیستم کتاب زیر چاپ بود که شیخ آقا بزرگ از دنیا رفت و مجلدات بعدی پس از رحلت ایشان نشر یافت. آخرین جلد کتاب، در جمادی الثانیة ۱۳۹۸، در حالی به چاپ رسید که ۹ سال از وفات نویسنده بزرگ آن گذشته بود.
از عناوین متعدد کتاب ارزشمند طبقات اعلام الشیعة نیز تنها شش جلد از دو عنوانِ آن – نقباء البشر و الکرام البررة – توسط آقا بزرگ به چاپ رسیدند. برخی از دیگر مجلدات را فرزند بزرگ ایشان، علی نقی منزوی، به بیروت برده و منتشر کرد و برخی دیگر نیز توسط دیگران تحقیق و چاپ شدند.
فرزندان شیخ آقا بزرگ طهرانی که متصدی چاپ الذریعه شده بودند، چنان که خواهیم گفت دارای گرایش های چپ بوده و از لحاظ باورهای اعتقادی هیچ شباهتی به پدر بزرگوار خود نداشتند. آنان هر آنچه را خواستند از اصل مطالب پدر خود حذف کرده، و هر آنچه را میل داشتند به آن اضافه کردند و برخلاف میل و رضایت نویسنده که به آنان اجازه دخل و تصرّف را در متن کتاب نداده بود، تحریفات بی شماری در اصل کتاب وارد کردند. تحریفاتی که گاه در نقطه مقابل دیدگاه های پدر دانشمندشان قرار داشت. علی نقی منزوی، فرزند بزرگ صاحب الذریعة، همین کار را عیناً درباره مجلدات طبقات اعلام الشیعة نیز مرتکب شد و هر چه می توانست دیدگاه های فردی خود را به نام نظرات پدر، در متن کتاب وارد کرد و یا از مطالب آن به میل شخصی خود کاست.
یکی از مواردی که فرزندان آقا بزرگ درباره آن مرتکب تحریفات متعددی شده اند، مطالب مربوط به حکایت معروف جزیره خضراء است. این مطالب، چه در برخی مجلدات الذریعة و چه در طبقات، مورد تحریف قرار گرفته و نظرات پسران آقا بزرگ جای دیدگاه های مؤلف ارزشمند کتاب را گرفته است، بی آن که تفاوت آن روشن شده باشد.
خوشبختانه، تمام مجلدات الذریعة و طبقات به خط خود آقا بزرگ طهرانی در دسترس است و در مواردی که تردیدی به وجود بیاید، با رجوع به اصل کتاب می توان تحریف ها را تشخیص داد و غبار آن را از چهره این دو اثر ارزشمند زدود. مقاله پیش رو، بر همین اساس به سراغ تحریفات فرزندان آقا بزرگ در حکایت جزیره خضراء رفته و در دو بخش سامان یافته است:
در بخش اول، تصریحاتی را از فرزند آقا بزرگ در ارتکاب تحریف و اضافه کردن مطالبی به کتاب ذکر کرده، نیز مطالب فراوانی از اصحاب نزدیک و شاگردان صاحب الذریعة در این خصوص آورده ایم. همچنین به یک مورد از اعتراضات خودِ آقا بزرگ نیز اشاره کرده و نادرستی ادعای فرزند ایشان را مبنی بر رضایت پدر در آن دخل و تصرّفات نشان داده ایم.
در بخش دوم، پس از بیان مطالبی مختصر درباره فرزندان آقا بزرگ طهرانی، به سراغ حکایت جزیره خضراء در الذریعه و طبقات می رویم و با ارائه تصاویر نسخ خطی که نوشته خود صاحب الذریعة است و مقایسه با متن نادرست چاپی، تحریفات ناشایست دو فرزند ایشان را بررسی خواهیم کرد.
ذکر این نکته در اینجا بی مناسبت نیست که مخالفت و انکار جزیره خضراء، به این اشخاص محدود نمی شود. نویسندگانی دیگر نیز در این خصوص ادعاهایی داشته اند که بارها از جانب عالمان و بزرگان پاسخ داده شده است. از جمله، آیت الله العظمی صافی گلپایگانی ده صفحه از مجلد سوم کتاب ارزشمند «منتخب الأثر» را به پاسخ به شبهات یکی از معاصران علیه داستان جزیره خضراء اختصاص داده و به تفصیل به ایرادات او پاسخ گفته اند.([۲])
بخش اول، خیانت در الذریعه و طبقات
۱– اعتراف فرزند آقا بزرگ به دخل و تصرّف در آثار پدر:
علی نقی منزوی بارها به دخل و تصرّف و اضافاتِ خود و برادرش در کتاب الذریعة و طبقات، تصریح و اعتراف نموده است. ایشان درباره جلد چهارم الذریعة گفته است:
«این مجلد و پس از آن تا جلد پانزدهم شامل اضافات و حواشی فرزند مؤلف علینقی منزوی می باشد.» ([۳])
همچنین درباره مجلد شانزدهم گفته است:
«به تصحیح فرزند دیگر مؤلف، احمد منزوی… چاپ شده است. احمد منزوی غیر از تصحیح و اضافه، فهرستی برای نام مؤلفات یاد شده در این جلد در پایان افزوده است.»([۴])
او درباره مجلد نوزدهم تا بیست و سوم نیز سخن از اضافات احمد منزوی گفته و درباره مجلد ۲۴ نیز از تصحیح، تنقیح و اضافات خود پرده برداشته است.([۵])
نیز در مقدمه خود بر کتاب طبقات اعلام الشیعة گفته است که پدرم مرا با مسوّدات کتاب به تهران فرستاد و من چاپ اجزاء آن را با اضافاتی آغاز نمودم.([۶])
۲ – ادعای تأیید تصرفات منزوی توسط آقا بزرگ:
منزوی به دخل و تصرّف در آثار پدرش بسنده نکرده، و بلکه از زبان ایشان نیز جعل کرده که آن بزرگوار با این تصرّفات موافق بوده اند! به دو نمونه اشاره می شود.
۲ – ۱– در جلد دهم کتاب چاپی الذریعة، ذیل معرفی همین کتاب، دو صفحه مطلب وجود دارد و از قول آقا بزرگ طهرانی چنین آمده است:
«و في المجلدات المطبوعة بطهران تراءى بعض التعليقات والإضافات لابني المذكور وفقه الله و في أواخر بعضها زاد فهرسا لمعرفة لبعض المكتبات التي انقل عنها. ثم انا كنا قد خصصنا للدواوين مجلدا واحد مستقلا ولما شرعنا في طبعه رأيناه بابا واسعا وسيشتمل على عدة مجلدات، فرأينا ان نشرع بطبع حرف الذال في جنب مجلد الدواوين، فهو الآن مشغول بطبع حرف الذال وما بعده، وطبع مجلد الدواوين مع إضافات كثيرة له وفقه الله.» ([۷])
این سخنان چنان که واضح است، تأیید اضافات علی نقی منزوی است؛ اما با رجوع به دستخط آقا بزرگ مشخص می شود که کلمه ای از این عبارات در متن اصلی الذریعة وجود ندارد، و تمام آنها تحریف و اضافه پسر ایشان است:
«تصویر اصل متن آقا بزرگ از جلد سوم دست نویس الذریعة/ ۲۳۷
نسخه شماره ۱۵۷۹۷ کتابخانه مجلس»
چنان که ملاحظه می شود، آقا بزرگ در معرفی الذریعة تنها پنج خط نوشته، که این پنج خط نه تنها در چاپ کتاب توسط علی نقی منزوی به دو صفحه تبدیل شده، که عبارات قابل توجهی نیز در تأیید دخل و تصرّفات او به آن افزوده شده است.
۲ – ۲ – آقای دکتر رسول جعفریان در شب شیخ آقا بزرگ طهرانی در مرکز دایرة المعارف اسلامی (به تاریخ ۲۶ بهمن ۱۳۹۸) گفته اند:
«این حساسیت [نسبت به تحریف آثار شیخ آقا بزرگ] همواره مورد توجه دیگران هم بوده، و برادران منزوی هم در مواردی جواب داده اند. اینکه اختیار کار به آنان سپرده شده بوده و پس از چاپ، مرحوم آقابزرگ می دیده و هیچ گاه اعتراضی نمی کرده است… این انتقادها که درباره «طبقات اعلام الشیعه» هم بود، به اندازه ای بود که تلاش هایی برای بازچاپ آن بر اساس دست نوشته های آقابزرگ هم صورت گرفته است. در سال ۱۳۷۰ بنده این مطلب را در یک پاورقی در کتاب «دین و سیاست در دوره صفوی» ص ۱۳۶ نوشتم.([۸])
آقای علی نقی منزوی، در کنار آن نوشتند: «مولف ذریعه از سال ۱۳۲۳ مسودات آن را با دو فرزندش احمد و من به تهران فرستاد. ما هر سال جلدی چاپ کرده می فرستادیم. او به تغییرات ما احسنت می گفت و تشویق می نمود و خشنودی می کرد».
ادعای آقای منزوی در این مطالب، از جهات مختلف محل اشکال است، از جمله:
اول آن که چنان که در ادامه خواهیم دید، آقا بزرگ خود نیز به تحریفات ایشان اعتراض می کرد اما کاری از دستش برنمی آمد. بنابراین این ادعا که ایشان هیچ گاه اعتراض نمی کرد و بلکه اظهار خشنودی می نمود، نادرست است.
دوم آن که اشکال استاد جعفریان درباره مطالب کتاب طبقات بوده، و مشخص نیست چرا آقای منزوی از چاپ الذریعه شاهد آورده اند. در ادامه خواهد آمد که آقا بزرگ تنها شش جلد از طبقات را به چاپ رساند و بخشی از دیگر اجزاء را که دچار تحریف وحشتناک نیز شده اند علی نقی منزوی چاپ کرده است.
به هر روی، ادعای رضایت آقا بزرگ طهرانی از تحریفات الذریعة، ادعایی بی مورد است که تنها شاهد آن خود منزوی است.
۳– اعتراض آقا بزرگ به تحریف آثار خود:
احمد منزوی، فرزند دوم آقا بزرگ طهرانی که بعد از برادرش نقش اصلی را در تحریف آثار پدر داشته است، در مقاله ای که در واپسین سال های زندگی پدرش نوشته، به اعتراض صاحب الذریعة به تحریف آثار خود اشاره و اعتراف نموده است. او پس از ذکر روش خاص آقا بزرگ در درج حاشیه های مختلف در اثرشان گفته است:
«گاهی ناگزیر می شوم از قسمتی که در هامش نوشته شده است برای اجتناب از غلط درآمدن چشم پوشی کنم. بسیاری نیز شده که پس از چاپ و فرستادن جزوه برای ایشان، از نجف نوشته اند که چرا فلان مطلب که در هامش نسخه اصلی بوده و من در فلان سفر و از فلان منبع به دست آورده بودم در چاپی نیامده است! این بسیار شگفت است که مردی با این سن بدون اینکه نسخه اصلی ذریعه در دسترسش باشد نشانی یادداشتهای خود را بیاد داشته باشد.» ([۹])
تعبیرِ «بسیاری نیز شده …» نشان می دهد که آقا بزرگ بارها به تحریفات فرزندانش اعتراض می کرده است. در ادامه مطالب نیز، از استاد جلالی نقل خواهیم کرد که آقا بزرگ به فرزندان خود معترض بود، اما آنها کار خود را می کردند.
۴ – تصریحات شاگردان نزدیک آقا بزرگ:
تعدادی از شاگردان و اصحاب نزدیک آقا بزرگ طهرانی، بارها به تحریفات فرزندان ایشان تصریح کرده و حتی مخالفت آقا بزرگ را نیز نقل کرده اند:
۴ – ۱ – محقق طباطبایی:
شادروان، علامه سید عبدالعزیز طباطبایی از نزدیک ترین افراد به شیخ آقا بزرگ طهرانی بوده اند و حتی در سال ۱۳۷۸ قمری، جلد سیزدهم و چهاردهم الذریعة از روی دستخط و پاکنویس ایشان در نجف اشرف و زیر نظر آقا بزرگ به چاپ رسیده است.([۱۰])
ایشان درباره تحریفات فرزند آقا بزرگ فرموده است:
«الذریعه از جلد ۴ به بعد در ایران به دست پسر ایشان علینقی منزوی افتاد و او از پیش خود کتابهایی را داخل در الذریعه کرد که نمی باید می کرد و مطالبی اضافه کرد که نمی بایست اضافه شود، و من از خود شیخ آقا بزرگ رحمة الله علیه شنیدم که فرمود: من به علینقی گفتم تو هر چه می خواهی در ذریعه بنویسی بنویس، آزادی. ولی به عنوان پاورقی بنویس که معلوم باشد از توست و کار من و تو جدا باشد.علینقی منزوی به همین شکل هم در جلد چهارم به صورت پاورقی اضافاتی دارد اما در جلدهای بعد، در خود متن ذریعه زده و قاطی کرده و خراب کرده. اینها باید از ذریعه جدا شوند و من یک تهذیب بر ذریعه ای مشغول شدم و جلد اول آن در حال تکمیل است. انشاءالله اگر دوره شود و چاپ شود، ذریعه مهذب و پاکیزه و خوبی خواهد شد.»([۱۱])
همچنین استاد حسینی جلالی نقل کرده اند که برخی از مطالب الذریعة که به هیچ وجه امکان درستی آن وجود نداشته و با تقوا و علم و فضل و وثاقت شیخ آقا بزرگ مناسبتی نداشت به علامه سید عبدالعزیز طباطبایی عرضه می شد و آن بزرگوار می فرمودند:
«این از تصرفات منزوی است، او در کتاب های شیخ آقا بزرگ تحریف می کرد.»([۱۲])
۴ – ۲ – سید محمدعلی روضاتی:
علامه عالی مقام، مرحوم روضاتی، دانشمند کتاب شناس و برجسته ای بود که شاید بیش از هر فرد دیگری از تحریفات الذریعة خون دل خورده باشد؛ استاد رسول جعفریان در سخنرانی خود در شب شیخ آقا بزرگ طهرانی در مرکز دائرة المعارف اسلامی گفته اند:
«یکی از حساسیت های آقای روضاتی، درباره اضافاتی است که به گفته ایشان، فرزندان مرحوم آقابزرگ در این کتاب آورده اند. ایشان از این زاویه تعبیر کار اشتراکی را به کار می برد و در طول این کتاب، موارد زیادی را که فکر می کرده از اضافات احمد یا علی نقی است، یادآور شده است… ما از قدیم، این انتقادها را به ویژه از آقای روضاتی می شنیدیم.»([۱۳])
دکتر جعفریان همچنین در نوشتار دیگری درباره تحریفات مورد بحث آورده اند که «استادم علامه سيد محمد علی روضاتی هم مرتب بر اين نكته پای می فشرد.»([۱۴])
مرحوم علامه روضاتی، در مواضع مختلف، به صراحت عملکرد فرزندان آقا بزرگ را تخطئه کرده است که به مواردی اشاره می شود:
در کتاب«دومین دوگفتار»، دو مرتبه از کتاب «الکواکب المنتثره» شیخ آقا بزرگ که بخشی از طبقات است با عنوان «کواکب منتثره اشتراکی» یاد کرده و دو بار نیز همین تعبیر اشتراکی را درباره کتاب الذریعة به کار برده است.([۱۵]) در همۀ موارد، مقصود ایشان اضافاتی است که پسر آقا بزرگ در این آثار روا داشته و آن را به اثری مشترک بین خود و پدرش تبدیل کرده است.
ایشان همچنین پس از بیان یکی از تصرفات منزوی در الذریعة نوشته است:
«این فضولی مانند سایر استدراکات ج۲۵ عموماً از علینقی غنوصی است.» ([۱۶])
نیز درباره عبارت «لقد عددت الذين قاموا بعمل حول ديوان علی(ع) في فهرست كتابخانۀ دانشگاه تهران» که در متن الذریعة (ج ۹ ق۱، ص۱۰۱) آمده فرموده اند:
«گوینده این سخن، علی نقی منزوی فرزند مصنف است و جدّاً باعث تأسف است که او همواره در کتاب های پدرش دخل و تصرف می کرد.» ([۱۷])
همچنین در مورد دیگری نیز از دخل و تصرفات علی نقی و احمد منزوی ابراز تأسف شدید کرده اند.([۱۸])
در موردی دیگر، علی نقی منزوی در استدراکات الذریعة، خطاهای نگارش عربی را در الذریعة بسیار می داند و دلیل آن را فارسی زبان بودن مؤلف قلمداد کرده است.([۱۹]) علامه روضاتی در رد این سخن فرموده است:
«این مرد با این اهانت، به پدرش بی احترامی کرده و از سر دروغ و حماقت از حق ایشان کاسته است. سخن او در حالی است که کلام مؤلف کتاب (صاحب الذریعة) صحیح و عباراتش نیکو و او در تألیف به زبان عربی نیرومند بود و تمام آفت و اشکال[موجود در عبارات الذریعة] از دو پسر اوست.» ([۲۰])
۴ – ۳ – سید احمد حسینی اشکوری:
این استاد دانشمند و کتاب شناس برجسته و نامدار نیز در مستدرک ارزشمند خود بر الذریعة فرموده اند:
«بیش از چهل سال قبل در اندیشۀ غربال کردن کتاب الذریعة استاد مورد اعتمادمان، آقا بزرگ طهرانی بودم؛ این امر را ضروری می دانستم، چون تصرفات ناشایست بسیاری از جانب متولیان چاپ کتاب در این اثر راه یافته بود.» ([۲۱])
استاد اشکوری همچنین درباره آثاری در الذریعة که نویسندگان آن اصلاً شیعه نیستند چنین تعبیری به کار برده اند:
«آنچه با تصرف زشت متولیان چاپ کتاب و به دلیل اهداف خاصی که در دل داشتند به این اثر اضافه شده است.»([۲۲])
نیز در کتاب «علی هامش الذریعة» چنین فرموده اند:
«آقا بزرگ طهرانی جزوه ای کوچک را که شامل دیوان های شعری بود به تهران ارسال کرد تا ضمن مجلدات الذریعه به چاپ برسد. آن قسمت در ۱۵۳۹ صفحه و چهار جلد به چاپ رسید و این اضافات وحشتناک، کار دو پسر ایشان، استاد علی نقی منزوی و استاد احمد منزوی بود.» ([۲۳])
استاد اشکوری سپس به بررسی نادرستی درج بسیاری از دیوان های مورد نظر در الذریعه می پردازد و وجود آن عناوین را در کتاب ناصواب می شمارد.
جالب است که علی نقی منزوی، خود نیز به این مطلب با صراحت کامل اعتراف کرده است:
«این مطلب [دخل و تصرف در الذریعة] در مجلد نهم (مجلد دیوان ها) نیز همین گونه است؛ یعنی تقریباً می شود گفت چهار برابر شده است. آقا هر چه نوشته بود، سه برابر رویش آمده.» ([۲۴])
استاد جلالی نیز از علامه سید احمد اشکوری نقل کرده اند که منزوی به صراحت کامل به ایشان گفته بود که در کتاب های پدرش مطالبی می افزاید و یا از آن می کاهد.([۲۵])
۴ – ۴ – سید محمدرضا حسینی جلالی:
استاد جلالی که خود از محضر صاحب الذریعة بهره برده و از ایشان اجازه روایت دارد، در مقاله ای مفصل به تحریفات منزوی در الذریعة پرداخته اند؛ ایشان درباره تحریفات فرزندان آقا بزرگ نوشته است:
«اگر آن دو نفر (علی نقی و احمد منزوی) به چاپ نسخۀ مؤلف و دستخط ایشان – بدون تصرّف و افزودن و کاستن – ملتزم بودند، این کار خدمتی نیکو به دانش، دانشمندان و خودِ کتاب به شمار می آمد؛ اما با کمال تأسف، آن دو نفر از قواعد ثابت و معروف در این کار و التزام به مراجعه و تصحیح چاپی کتاب تجاوز کردند، از نصّ عبارات شیخ آقا بزرگ حفاظت ننموده و در عبارات ایشان با افزودن و کاستن دخالت کرده و دیدگاه ها و نظراتشان را بدون آن که تفاوتش با اصل کتاب مشخص باشد وارد متن کردند… احمد و علی نقی منزوی کتاب را به بازی گرفته و در آن تصرفاتی ناشایست کردند که زیبنده نبود و بلکه برخی از آنان موجبات وهن شخصیت و آوازه ایشان (صاحب الذریعة) شده است و خواننده خردمند با نظری کوتاه به آنچه آن دو منتشر کرده اند این امر را درخواهد یافت.» ([۲۶])
استاد جلالی همچنین عدم توانایی صاحب الذریعة را در جلوگیری از تحریفات فرزندانش، برخاسته از این سه دلیل می دانست:
ضعف جسمانی آن مرحوم و دوری از ایران، چشم پوشی از این موارد به دلیل بیم از تأخیر در انتشار کتاب و تمایل نویسنده به صدور اثر در زمان حیاتش و سوم آن که ایشان چاره ای نداشت و بارها تأکید کرده بود که مطالب مصححان و متولیان چاپ از متن جدا شود، اما بی فایده بود. ([۲۷])
در پایان این بخش، ذکر این نکته مناسب است که تحریفات فرزندان آقا بزرگ در الذریعه، آنچنان گسترده است که حتی مواردی کم اهمیت را نیز شامل می شده است. به عنوان مثال، علی نقی منزوی ادعا کرده که آقا بزرگ طهرانی به لقب «منزوی» شهرت نیافت، اما در الذریعه ۱۵ / ۱۲۸ از آن یاد کرده است.([۲۸]) در موضعی دیگر نیز منزوی به مرحوم استاد محمد رضا حکیمی خرده گرفته که چرا در کتاب «شیخ آقا بزرگ» لقب منزوی را حذف کرده، با آن که خود آقا بزرگ در جلد پانزدهم الذریعه به آن تصریح کرده است.([۲۹])
با رجوع به دستخط شیخ آقا بزرگ مشخص می شود که این موضوع بی اهمیت نیز از تحریفات منزوی است، و خود او آن را در جلد پانزدهم داخل کرده و چون گمان نداشته که کسی متن چاپی را با دستخط آقا بزرگ مقایسه کند، با خیال راحت و بیش از یک بار این ادعا را به پدر خود نسبت داده است!([۳۰])
بخش دوم، جزیره خضراء زیر تیغ تحریف منزوی ها
۱ – باورهای فرزندان آقا بزرگ طهرانی:
سوگمندانه، تنی چند از فرزندان ذکور آقا بزرگ، عضو حزب توده بوده اند. حتی سومین پسر ایشان، محمدرضا، در اوائل دهه سی خورشیدی در زندان کشته شد. علی نقی و احمد نیز چنان گرایشاتی داشتند.([۳۱]) مطابق گزارشات متعدد، امام خمینی و فرزندشان حاج آقا مصطفی، در مقابل نشر افکار علی نقی منزوی واکنشی شدید داشتند و به دنبال اخراج او از حوزه نجف بودند. تلاش های آنان به ترک نجف توسط علی نقی منزوی انجامید.([۳۲])
گفته شده است که علی نقی منزوی یک بار نیز از طرف ایرج اسکندی به عراق آمده بود.([۳۳]) همچنین در برخی خاطرات سران حزب توده از ارتباط منزوی با ساواک و عوامل آن، همچون عباسعلی شهریاری نژاد سخن به میان آمده است.([۳۴]) لازم به یادآوری است که این علی نقی منزوی بود که کتاب اهانت آمیز منسوب به علی دشتی (۲۳ سال) را در لبنان و با هزینه خود به چاپ رساند و نسخه های آن را به یاری هوشنگ معین زاده (ریاست وقت نمایندگی ساواک در بیروت) به ایران ارسال کرد.([۳۵]) او پس از انقلاب به جرم همین کار زندانی شد.
درباره کتاب ۲۳ سال، استادِ علامه، جناب حاج شیخ علی اکبر مهدی پور از مرحوم آیت الله شیخ مجدالدین محلاتی نقل کرده اند که ایشان فرموده بودند:
«علی دشتی باغبانی داشت که آن باغبان با من نیز دوست بود. زمانی که شایع شده بود علی دشتی کتاب ۲۳ سال را نوشته است، من از آن باغبان خواستم که حقیقت مطلب را از او بپرسد و به من اطلاع بدهد. آن باغبان سؤال کرد و دشتی در جواب گفته بود: من تنها یک بخش کتاب را به درخواست علی نقی منزوی نوشته ام و باقی کتاب را خود منزوی نوشته است.»
ناگفته نماند که باورهای غیر اسلامی دو پسر آقا بزرگ، آن چنان روشن بود که به شکل رسمی نیز توسط علی نقی منزوی اعلام شده است. او در واپسین سالهای عمر خود، در مصاحبه ای صراحتاً اعلام کرد که «پدر خود ما که می دانست همه بچه هایش بی دین شده اند»؛ همچنین تصریح کرد که او «چاشنی کمونیستی» برخی کتابها را بیشتر می کرد و در عراق نیز «عضو حزب کمونیست» شده بود.([۳۶])
باری، دور از انتظار نخواهد بود که آنچه مربوط به امام زمان(ع) است، توسط چنین افرادی مورد تحریف قرار گیرد.
۲ – جزیره خضراء و تحریف در کتاب الذریعة:
در موارد متعددی از کتاب الذریعة، از جزیره خضراء سخن به میان آمده است. برخی از این موارد مانند مندرجات مجلد اول و سوم، زیر نظر خود شیخ آقا بزرگ در نجف به چاپ رسیده و مشکلی در آن وجود ندارد.([۳۷])
همچنین در موارد دیگری از جزیره خضراء یاد شده که آنها نیز گرچه بعضاً از تغییر و تبدیل خالی نیستند، اما آسیبی به کلیّت مطلب شیخ آقا بزرگ در آن نرسیده، و نظر ایشان واژگون نشده است. به عنوان نمونه می توان به مطالب جلد چهارم و پنجم الذریعه در این خصوص اشاره کرد که مطالب جلد پنجم، مشخصاً در شرح رساله جزیره خضراء اثر فضل بن یحیی طیبی است. در این موارد نیز اصل مطالب محفوظ مانده و دستخوش آسیب جدی نشده و سخنی متناقض با دیدگاه آقا بزرگ به ایشان نسبت داده نشده است.([۳۸])
اما در مواردی دیگر، مطالب شیخ آقا بزرگ تحریف شده و سخنان خصم آلود فرزند ارشد ایشان جای آن را گرفته است. به مواردی در این زمینه اشاره می کنیم:
۲ – ۱ – در مجلد ۲۴ الذریعه که پس از رحلت آقا بزرگ منتشر شده، در شرح کتاب نسیم الصبا چنین آمده است:
(۸۰۳ : نسيم الصبا في قصة الجزيرة الخضراء) أسطورة على منوال «عنقاء مغرب» ذكرنا ها في (ذ ۵ : ۱۰۵ – ۱۰۸) والحقائق الراهنة ص ۱۲۱ و ۱۴۵ فسرها المفتى محمد عباس اللكهنوي قم ۵۵۴ ذكر في التجليات.([۳۹])
چنان که ملاحظه می شود، جزیره خضراء در اینجا افسانه قلمداد شده است. اکنون دستخط شیخ آقا بزرگ را در این مورد مشاهده کنیم:
متن دستخط شیخ آقا بزرگ:
نسيم الصبا في قصة الجزيرة الخضراء للمفتي ميرعباس الموسوي اللكنهوي المتوفى سنة ۱۳۰۶ ذكره في التجليات.([۴۰])
۲ – ۲ – در جلد ۲۵ الذریعه، در شرح کتاب «وسیلة النجاة» ملا فتح الله کاشانی چنین آمده است:
(۴۸۴ : وسيلة النجاة) شرح لأربعين حديثا بالفارسية لملا على رضا بن ملا فتح الله الشريف المفسر الكاشاني، نقل عنه السيد الجزائري في النور ۱۴ من «الأنوار النعمانية» حكاية «الجزيرة الخضراء» القصة الرمزية المذكورة في ۵ : ۱۰۷ الذي جعلها متمما للأربعين. وقد ذكرنا مؤلف القصة في «الحقائق الراهنة» ص ۱۴۵٫([۴۱])
چنان که مشاهده می شود، در اینجا نیز داستان جزیره خضراء، قصه ای سمبلیک شمرده شده است. اما متن نوشته واقعی شیخ آقا بزرگ بر اساس دستخط ایشان چنین است:
«وسيلة النجاة: في شرح الأربعين حديثا بالفارسية للمولى عليرضا بن المولى فتح الله الشريف المفسر الكاشاني موجود في مكتبة أميرالمؤمنين(ع) و نقل عنه السيد الجزائري في النور ۱۴ من الأنوار النعمانية حكاية الجزيرة الخضراء كما في ج۶ ص۱۰۶ و جعل تلك الحكاية متمم الأربعين حديثا».([۴۲])
۲ – ۳ – در مجلد ۲۵ الذریعه، در شرح کتاب یوحنا، مطالبی طولانی به این شرح آمده است:
(۱۸۹:يوحنا) أو «رسالة يوحنا الذمي» قصة خيالية مثل قصة «الجزيرة الخضراء» ذ ۵: ۱۰۵ – ۱۰۸ و الحقائق الراهنة/ ۱۴۵ و ۱۶۱، و «الطرائف» ذ ۱۵ : ۱۵۴ وهي مثل «الحسنية» (۷ : ۲۰) تنسب إلى أبى الفتوح الرازي صاحب تفسير «روض الجنان» (ذ ۱۱ : ۲۷۴) كما عن «رياض العلماء» ولكن أقدم نسخة من الحسنية هي التي أتى بها الملا إبراهيم الاسترآبادي (أو الملا ضياء الدين) من دمشق إلى إيران في سفر حجه ۹۵۸ فترجمها بالفارسية (ذ ۴ : ۹۷). ولرسالة يوحنا هذه أيضا تحريرات فارسية وعربية مختلفة تحت عدة أسماء. ذكر ۱۲ نسخة منها في «خطى فارسي» كما ذكرناه بعنوان «منهاج المناهج» الفارسي في ذ ۲۳ : ۱۷۶ منسوبا إلى أبى الفتوح الرازي المذكور . ونسخة منها ذكرناها ذيل «الدر الثمين» ذ ۸ : ۶۴ وطبع بتبريز ۱۳۰۷ على الحجر في ۵۷ ورقة بقطع الثمن، غير مرقمة بخط علي بن محمد حسن التبريزي . ثم طبع الدكتور علي أكبر شهابي نسخة أتى بها من المتحف البريطاني تاريخها ۱۰۵۴ . ط طهران ۱۳۹۳ / ۱۹۷۲ م في ۵۸ ص مع مقدمة لحسن سعيد. و فيها مباحث عن الأصول والفروع. قال يوحنا : لما أردت الدخول في الاسلام رأيت المسلمين مختلفين فيما بينهم ورأيت الحق في موارد الاختلاف مع الشيعة عقلا فأعتقت هذا المذهب. وهذه تختلف عن النسخة العربية. و طبع محمد محمدي الاشتهاردي تحريرا جديدا من الكتاب و معها الحسينية مع مقدمتين له ولحسن سعيد بطهران ۱۳۹۵ / ۱۹۷۴ م. في ۲۴۴ ص. راجع المادة التالية. ([۴۳])
ملاحظه می شود که در اینجا نیز جزیره خضراء داستانی خیالی شمرده شده است. برخلاف این متن که بیش از ده خط را شامل می شود، دیدگاه واقعی و تحریف نشده شیخ آقا بزرگ تنها دو خط است و هرگز چنان تعبیری نیز درباره جزیره خضراء ندارد. آقا بزرگ در شرح این کتاب تنها نوشته است:
«كتاب يوحنا الموسوم بمنهاج المناهج فارسي ليوحنا ابن اسرائيل المستبصر و قد مر عن صاحب الرياض إحتمال أنه لأبي الفتوح المفسر الرازي فيه بعد خطبة مبسوطة: چنین گوید یوحنا نبی اسرائیلی الذمی المصری غفر الله له».([۴۴])
۲ – ۴ – در مجلد شانزدهم الذریعة که توسط دومین پسر آقا بزرگ تحقیق و منتشر شده است، مطلبی درباره جزیره خضراء به چشم می خورد که اگرچه تحریف قابل توجهی در آن وجود ندارد، اما بررسی آن جهت درک بهتر دیدگاه صاحب الذریعه مفید خواهد بود. در شرح کتاب «الفوائد الشمسیة» – نوشته صاحب داستان جزیره خضراء، علی بن فاضل مازندرانی – چنین آمده است:
(۱۵۹۵ : الفوائد الشمسية) للشيخ الورع زين الدين علي بن الفاضل المازندراني، صاحب (قصة الجزيرة الخضراء) في ۶۹۹ وهي مجموعة اخبار رواها له السيد شمس الدين محمد، الذي لاقاه وصلى خلفه ورأى الناس يقرؤن عليه القرآن والعربية والفقه، وهم يقولون انه ولد الحجة صاحب الزمان ص و من اخبارها: انه سئل الشمس الدين المذكور عن تفريقه بين الظهرين انه بأمر الحجة ع فقال السيد لا ولكن الجمع للمضطر والتفريق لغيره وكلاهما جائزان انتهى. و هذا الكتاب كان مخزونا عنده له يطلع عليها الا الاخصاء من المؤمنين كما هو مذكور في الرسالة، الموردة بعينها في الثالث عشر من (البحار).([۴۵])
در نسخه الذریعة به خط آقا بزرگ، این مطلب با اندک تفاوت هایی نوشته شده است. در مسوّده الذریعه که شیخ آقا بزرگ پیش از نگارش اصل کتاب آن را نوشته بودند، این مطلب چنین است:
«الفوائد الشمسية للشيخ الفاضل الورع الصالح زين الدين علي بن الفاضل المازندراني صاحب قضية الجزيرة الخضراء سنة ۶۹۰٫ مجموعة أخبار عن السيد شمس الدين محمد الذي لاقاه و صلى خلفه و رأى الناس يقرؤون عليه القرآن والعربية والفقه و يقولون أنه من ولد القائم الحجة و لم يطلع عليها أحد إلا الأعزاء من المؤمنين. و من أخبارها أنه سئل السيد شمس الدين عن تفريقه بين الظهرين أنه بأمر الحجة فقال السيد لا و لكن الجمع للمضطر والتفريق لغيره و كلاهما جائزان. انتهى والله أعلم».([۴۶])
ملاحظه می شود که اولاً تعبیر صاحب الذریعه نسبت به علی بن فاضل مازندرانی، «شیخ فاضل ورع صالح» است که در نگارش پسرشان به «شیخ ورع» تبدیل شده است. ثانیاً آقا بزرگ از «قضیه جزیره خضراء» یاد کرده که در متن احمد منزوی، به «قصه جزیره خضراء» تبدیل شده تا به ادعای نادرست افسانه بودن آن یاری رسانده باشد. ثالثاً آقا بزرگ در این نوشته، داستان را مربوط به سال ۶۹۰ دانسته است. این مطلب در بحارالانوار نیامده، اما در نقل بحرانی در تبصرة الولی آمده است. در پایان آن نقل چنین آمده که علی بن فاضل مازندرانی به فضل بن یحیی طیبی گفت:
«اکنون هشت سال و نیم است که من از آن سرزمین جدا شده ام و ملاقات من با سید شمس الدین محمد در آن جزیره در سال ۶۹۰ بوده است.» ([۴۷])
آقا بزرگ به دقت، همین تاریخ را در نوشته خود آورده که گواه اطلاع ایشان از تفاوت های جزئی داستان و بلکه اعتقاد به آن است. البته شیخ آقا بزرگ در پاکنویس الذریعه، این مطلب را با تاریخ ۶۹۹ آورده ([۴۸]) که به نظر می رسد سهوی از آن بزرگوار بوده است؛ چرا که تاریخ ۶۹۹ مربوط به تعریف کردن داستان جزیره خضراء توسط علی بن فاضل برای فضل بن یحیی است، و به اصل قضیه جزیره ارتباطی ندارد و اصل داستان در سال ۶۹۰ اتفاق افتاده است. به هر روی، هر دو دستخط آقا بزرگ گواه عدم مخالفت ایشان با جزیره خضرا و خیانت علی نقی منزوی در موارد دیگر است.
۳ – جزیره خضراء و تحریف در کتاب طبقات اعلام الشیعة:
کتاب ارزشمند طبقات که اکنون در هفده جلد به چاپ رسیده است، دومین اثر نامدار، بزرگ و جاودان شیخ آقا بزرگ طهرانی است. علی نقی منزوی کمتر از یک سال پس از رحلت پدرش، مقدمه ای بر مجلد نوابغ الرواة نوشت و در آنجا تصریح کرده است که تا روز وفات آقا بزرگ، شش جلد از طبقات (چهار جلد از جزء اول تحت عنوان نقباء البشر و دو جلد از جزء دوم تحت عنوان الکرام البررة) به چاپ رسیده است.([۴۹])
علی نقی منزوی، در ابتدای نسخه خطی الحقائق الراهنة و الضیاء اللامع به خط شیخ آقا بزرگ([۵۰]) (مجلدات ۵ و ۶ چاپی) چنین نوشته است:
«پس از وفات مرحوم پدر، من مجلدات طبقات اعلام را برداشته، به بیروت برده پاکنویس و چاپ کردم.»
منزوی در دو موضع از مجلد ۲۴ الذریعه، گفته است که پس از وفات پدرش در بیروت به ترتیب اجزاء نوابغ الرواة، النابس، الثقات العیون، الانوار الساطعة و الحقائق الراهنة را به چاپ رسانده و سپس با توجه به اوضاع آشفته جنگی در لبنان مجبور به بازگشت به تهران شده است. ([۵۱])
با توجه به اینکه داستان جزیره خضراء در واپسین سال های قرن هفتم اتفاق افتاده، شخصیت های آن از بزرگان قرن هفت و هشت محسوب می شوند.بنابراین، تمام آنچه درباره ایشان در طبقات آمده، پس از مرگ آقا بزرگ طهرانی و توسط پسر ارشد ایشان منتشر شده است. اکنون به بررسی آن موارد می پردازیم و تحریفات چشم گیر علی نقی منزوی را در این باره خواهیم دید.
۳ – ۱ – در نسخه چاپی الحقائق الراهنة، در شرح حال علی بن فاضل مازندرانی (که به جزیره خضراء رفته بود) چنین آمده است:
«علي بن فاضل. زين الدين المازندراني، مؤلف«الفوائد الشمسية» (ذ ۱۶:۳۴۳) هو الذي نقل عنه الطيّبي أسطورة «الجزيرة الخضراء» (ذ ۵: ۱۰۵ – ۱۰۶). و نقل الطيبي القصة عن المترجم له أولا بواسطة الشيخين الفاضلين شمس الدين محمد بن نجيح الحلي، و جلال الدين عبد اللّه بن حوام (ص ۱۲۱) اللذين سمعا القصة عن المترجم له في سامراء. ثم سمع الطيبي القصة شفاها من المترجم له في الحلة في شوال ۶۹۹٫ فإذا كان واضع القصة هو الطيبي فالمترجم له و الراويان عنه اشخاص خياليون، كذلك كتابه «الفوائد الشمسية» و هذا بعيد، و يظهر أن واضع القصة هو المترجم له، وضعها عن لسان رجل خيالي سماه شمس الدين محمد الذي ألف «الفوائد» باسمه.و يدل عليه أن القاضي التستري في المجلس الأول من «المجالس» و هو في ذكر جغرافية بلاد الشيعة قال إنّ الشهيد أسند القصة إلى زين الدين علي بن فاضل المازندراني. و قلنا في (ذ ۵ : ۱۰۸) إنّ وضع أمثال هذه القصص كان للاستيناس بذكر الحبيب و ليس الاعتقاد بصدقها.»([۵۲])
مشاهده می شود که: اولاً جزیره خضراء افسانه قلمداد شده است. ثانیاً گفته شده است که علی بن فاضل جاعل این قصه بوده و آن را از زبان فردی خیالی به نام شمس الدین جعل کرده و کتاب الفوائد الشمسیه را نیز به نام او تألیف نموده است. همچنین گفته شده است که ما در جلد پنجم الذریعه گفته ایم که جعل کردن امثال این داستان ها برای یاد امام زمان است نه به دلیل اعتقاد به درستی آن.
اکنون مناسب است مطلب اصلی آقا بزرگ را از خط خود ایشان ملاحظه کنیم. آقا بزرگ طهرانی این مطلب را چنین آورده اند:
«الشيخ زين الدين علي بن فاضل المازندراني مؤلف الفوائد الشمسية في المسائل التي سئلها عن السيد شمس الدين محمد أوان تشرفه بخدمته في الجزيرة الخضراء و قد حكى قصته للشيخ مجدالدين الفضل بن يحيى بن علي بن المظفر الطيبي الإمامي الكوفي الكاتب بواسط كما في الأمل و تاريخ الحكاية له في الحلة ۱۱ شوال سنة ۶۹۹ كما في رسالة الجزيرة الخضراء الموجودة بتمامها في ثالث عشر البحار و هي تأليف الطيبي المذكور كما في البحار و حكاها صاحب الترجمة قبل ذلك في سامراء للشيخين الفاضلين العاملين الشيخ شمس الدين محمد بن نجيح الحلي والشيخ جلال الدين عبدالله بن الحوام الحلي.»([۵۳])
مشاهده می شود که هیچ یک از مطالبی که علی نقی منزوی به ناروا به پدر خود نسبت داده، در متن اصلی شیخ آقا بزرگ وجود ندارد.
لازم به ذکر است که منزوی در اینجا مرتکب تحریف دیگری هم شده است؛ او از جانب شیخ آقا بزرگ آورده که ما در جلد پنجم الذریعه گفته ایم که جعل امثال این حکایات برای یاد امام زمان است؛ این سخن در حالی است که آقا بزرگ هرگز چنین حرفی نزده، و مطلبی که علی نقی به پدرش نسبت داده، پاورقی است که خود او در جلد پنجم الذریعه (بدون قید مصحح) آورده و اکنون نیز آن را به صاحب الذریعه نسبت داده است.
۳ – ۲ – در نسخه چاپی الحقائق الراهنة، درباره فضل بن یحیی طیبی (که داستان جزیره خضراء را از علی بن فاضل مازندرانی شنیده بود) چنین آمده است:
«الفضل بن يحيى بن علي. هو مجد الدين أبو جعفر الفضل بن يحيى بن علي ابن المظفر الطيبي وصفه في «البحار» بالكوفي الإمامي و قال في «الأمل ۲: ۲۱۷-۲۱۸» كاتب بواسط فاضل عليم جليل يروي في ۶۹۱ كتاب «كشف الغمة» عن مؤلّفه علي بن عيسى الأربلي كتبه بخطه و قابله و سمعه من مؤلّفه و معه جماعة كلهم اثنا عشر. كتب صاحب الترجمة أسماءهم بأوصافهم و ذكر مقدار ما سمع كل منهم. و يظهر أن بعضهم من العامة كما يظهر من صاحب الترجمة أنه من أصحابنا. و قد ذكرنا تفصيل أسمائهم في (ذ ۱: ۲۱۸ – ۲۱۹ و ۱۸: ۴۷ – ۴۸) و المترجم له هو الناقل لقصة «الجزيرة الخضراء» و هي اسطورة خيالية ألفها علي بن فاضل المازندراني (ص ۱۴۵) للاستيناس بذكر الإمام و ليس للاعتقاد بصحة القصة. هذا و قد كتب محمد علي بن مهر علي الجزي برخوار نسخة من «كشف الغمة» في ۱۰۵۳ و ذكر في آخرها أنه استنسخها عن نسخة خطّ السعيد المرحوم عبد آل محمد مجد الدين أبي جعفر الفضل بن يحيى بن علي الطيبي.» ([۵۴])
ملاحظه می شود که در این متن چنین آمده که فضل بن یحیی، ناقل قصه جزیره خضراء است و آن افسانه ای خیالی است که علی بن فاضل مازندرانی آن را برای انس با یاد امام سرهم کرده است، نه برای اعتقاد به درستی قصه.
اکنون متن خودِ شیخ آقا بزرگ را ملاحظه کنیم:
«الشیخ مجدالدين الفضل بن يحيى بن علي بن المظفر الطيبي الكاتب بواسط كما في الأمل، فاضل عالم جليل، قرأ على علي بن عيسى الإربلي كتابه كشف الغمة عن معرفة الأئمة في ۶۹۱ و معه جمع آخر كتب صاحب الترجمة أشخاصهم بأوصافهم و أسمائهم جميعا و بعض منهم من العامة – و هو الشيخ العالم الفقيه شرف الدين أحمد بن عثمان النصيبي المدرس المالكي – و لكن يظهر من صاحب الترجمة بعد ذكر النبي والصلوة عليه من قوله و على الأئمة الطاهرة أنه من أصحابنا كما استظهره في الأمل.
أقول: هو صاحب رسالة الجزيرة الخضراء المذكورة بتمامها في الثالث عشر من البحار و قد روى القضية عن صاحبها و هو الشيخ زين الدين علي بن فاضل المازندراني في ۱۱ شوال سنة ۶۹۹ بعد السماع عن الواسطين الشيخين الفاضلين العالمين الشيخ شمس الدين محمد بن يحيى الحلي والشيخ جلال الدين عبد الله بن الحوام في ۱۵ شعبان سنة ۶۹۹ في الحائر الحسيني و هما سمعاه من الشيخ زين الدين في سامراء.
و هو الطيبي الكوفي الإمامي كما وصفه في البحار و قد كتب الشيخ محمد علي بن مهر علي الجزي برخوار نسخته من كشف الغمة في ۱۰۵۳ و ذكر في آخرها أنه استنسخها عن نسخة بخط السعيد المرحوم عبدآل محمد مجدالدين أبي جعفر الفضل بن يحيى بن علي الطيبي.» ([۵۵])
۳ – ۳ – در نسخه چاپی الحقائق الراهنة همچنین آمده است:
«محمد بن نجيح الحلي، و لقبه شمس الدين هو أحد اللذين سمع منهما الفضل بن يحيى الطيبي الكوفي (ص ۱۶۱) اسطورة الجزيرة الخضراء. و قد سمعها هو و زميله عبدالله بن حوام (ص ۱۲۱) من واضع القصة و هو علي بن فاضل المازندراني. (ص ۱۴۵)»([۵۶])
ملاحظه می شود که در اینجا نیز اولا داستان جزیره خضراء افسانه دانسته شده و ثانیا علی بن فاضل مازندرانی جاعل قصه قلمداد شده است.
مطلب صحیح و دستخط آقا بزرگ اما چنین است:
«الشيخ شمس الدين محمد بن نجيح الحلي سمع منه الشيخ فضل بن يحيى الطيبي الكوفي حكاية الجزيرة الخضراء في ۱۱ شعبان سنة ۶۹۹ و وصفه بالشيخ الفاضل العامل كما ذكره الطيبي في أول رسالة الجزيرة الخضراء المسطورة بتمامها في الثالث عشر من البحار.»([۵۷])
در این مورد نیز نه تنها مطلب جعلی منزوی در نوشته آقا بزرگ وجود ندارد، بلکه روشن است که علی نقی منزوی، اوصاف فاضل و عامل را نیز از اصل نوشته حذف کرده است.
۴ – بررسی یک ادعا از علی نقی منزوی:
آقای منزوی در یک مصاحبه، به طور مشخص به انتقادات پیرامون تحریفات مربوط به جزیره خضراء اشاره کرده و مطالبی قابل توجه بیان کرده اند که آن را نقل و بررسی خواهیم کرد. ایشان گفته است:
«کسانی که اعتراض دارند به جزیره الخضراء من افتخار می کنم که مال من باشد. من مطالبش را قبول دارم؛ چون نظر پدرم است و پدرم به من تعلیم داده و من اگر چیزی بلد هستم از او گرفتم؛ ولی من کوچک تر از آن بودم که من جزیره الخضراء را کشف کنم که جعلی است. جعلی بودنش را آقا کشف کرد… تحقیقاتی کرده، از جمله تحقیقات مربوط به جزیره الخضراء که این افسانه است و برای اینکه اهانتی به مقدسات و معتقدات مردم نشده باشد اصلا نمی گوید همه اش جعل است، می گوید این ها افسانه هایی است که برای یاد از دوست ساختند که حضرت صاحب الزمان را توی جزیره الخضراء گذاشتند. نمی گویند جعل کردن، می گویند برای یادآوری از امام قصه را ساختند. من آن را نفی نمی کنم که افتخار هم می کنم که هم چنین مطلبی را کشف کرده باشم؛ ولی این کشف مال آقاست. بله، این مال اوست و هم چنین خیلی مسائل دیگر؛ از جمله در کتاب حدیقه الشیعه قصه حدیقه الشیعه، آقا شک کرد جلد ششم مطرح شده، آقا شک داشت. من این شکش را به قطعیت رساندم؛ یعنی پاورقی نوشتم، جدا نوشتم با امضا، ولی خب مربوط به خود والد است.»([۵۸])
این سخنان منزوی از جهات مختلفی قابل نقد و بررسی است:
اولاً: ادعای اینکه جعلی بودن داستان جزیره خضراء نظر آقا بزرگ است و…در تناقض با تمام مطالبی است که در بررسی های پیشین از صاحب الذریعه نقل کردیم. چنان که نشان دادیم، این نظر تنها دیدگاه خود منزوی بوده و هیچ ربطی به آقا بزرگ ندارد؛ جز اینکه علی نقی منزوی آن را به ناروا به پدر خود نسبت می دهد، تا برای دیدگاه باطل خود کسب مشروعیت نماید.
ثانیاً: استادِ علامه، جناب حاج شیخ علی اکبر مهدی پور در تحقیق ارزشمند خود درباره جزیره خضراء چنین فرموده اند:
«دو نفر از دوستان و نزدیکان مرحوم شیخ آغابزرگ که همواره با آن مرحوم مأنوس بودند گواهی دادند که ما مکرر از آن مرحوم شنیده بودیم که به جزیره خضراء معتقد بود.»([۵۹])
ثالثاً: خود مرحوم شیخ آقا بزرگ در کتاب «هدیة الرازی» هنگام سخن از اقامت میرزای شیرازی در سامراء نوشته اند:
«مردم از تصمیم ایشان بر اقامت در سامرا اطلاع یافتند؛ پس شاگردان برگزیده ایشان به نزدشان رفتند و سامرا در روحانیت مانند جزیره خضراء شد.»([۶۰])
بسیار بعید است که چنین تعبیری را کسی به کار ببرد که حکایت جزیره خضراء را جعلی بداند!
رابعاً: آقا بزرگ طهرانی هیچ نظر منفی نسبت به حدیقة الشیعة نداشت، بلکه در جلد ششم الذریعه – که توسط خود علی نقی نیز به چاپ رسیده – قاطعانه از نسبت کتاب به مقدس اردبیلی دفاع کرده و انکار صاحب طرائق الحقائق را بی مورد شمرده است.([۶۱]) همچنین استاد محقق، مرحوم علی دوانی از آقا بزرگ طهرانی نقل کرده اند که ایشان فرموده بود انتساب کتاب حدیقة الشیعه به مقدس اردبیلی مانند آفتاب روشن است.([۶۲]) متأسفانه آقای منزوی در این مورد نیز مرتکب جعل و تزویر شده است.
فرجام سخن
مشاهده کردیم که در تمامی موارد، آقا بزرگ هیچ مخالفتی با جزیره خضراء نداشته و تمام آنچه به نام ایشان منتشر شده، از جعل و تزویر فرزندان آن مرحوم است. خوانندگان محترم، با ملاحظه اینکه تنها در یک موضوع خاص، هفت مورد از مطالب نویسنده دو کتاب دستخوش تحریفات ناجوانمردانه شده، درباره حجم انبوه موارد مشابه در دیگر مجلدات این دو اثر ارزشمند، داوری خواهند کرد.
ناگفته نماند که تحریفات فرزندان آقا بزرگ در آثار ایشان، سبب داوری ها و ابراز نظراتی ناصواب – از فاضلان و غیر ایشان – درباره آن بزرگمرد شده است. به عنوان نمونه، استاد شرف الدین در اثر ارزشمند «مع موسوعات رجال الشیعة» به گمان خود مطالب شگفتی را از الذریعه نقل می کند که سزاوار نقد و رد است. حال آن که بسیاری از آن مطالب، از افزوده های فرزندان آقا بزرگ است و ارتباطی با ایشان ندارد.البته استاد شرف الدین، انصاف به خرج داده و پس از آن چنین گفته است:
«بعضی از فاضلان که مورد اطمینان من هستند و اطلاعی کامل نیز از احوال آقا بزرگ داشتند، برای من نقل کردند که بعضی از متصدیان نشر کتاب الذریعه، مطالب بسیاری را که مؤلف از آن هیچ خبری نداشت وارد کتاب کرده اند؛ به نظر می رسد این به حقیقت و واقعیت نزدیک تر است، و الا چطور ممکن است نویسنده کتاب مرتکب چنین اشتباهات فاحشی بشود، حال آن که مقام او برتر و بالاتر از چنین چیزی است.»([۶۳])
همچنین، نویسنده کتابی آکنده از لغزش که در رد حکایت جزیره خضراء نگاشته شده، در فصلی با عنوان «جزیره خیالی خضرا از دیدگاه دانشمندان دیگر»، جعلیات علی نقی منزوی را از کتاب طبقات آورده و آن را به آقا بزرگ طهرانی نسبت داده است.([۶۴])
نویسنده دیگری نیز در مقاله ای که درباره کتاب های غیر دینی و ضد دینی در الذریعه نوشته، آقا بزرگ یا به قولی درست تر فرزندان ایشان را مسؤول درج آن مطالب دانسته و سپس چنین گفته که «در واقع اگر افزوده فرزندان آقا بزرگ تهرانی هم بوده، ایشان حذف نکرده است.»([۶۵]) با آن که این ادعا، دست کم درباره بسیاری از آن آثار – اگر نگوییم تمام آن ها – نادرست و روح صاحب الذریعه از چنان تصرّفاتی بیزار است.
این موارد و مانند آن که کم هم نیست، قضاوت هایی نادرست درباره دانشمندی بزرگ است که وزر و وبال آن بر دو فرزند ایشان خواهد بود؛ کسانی که حرمت زحمات پدر را پاس نداشتند و دست رنج شصت سال از عمر شریف او را به بازی گرفتند.
امید است تا در آینده ای نزدیک، با تحقیق دقیق الذریعه و طبقات بر اساس دست نویس شخص آقا بزرگ، این دو اثر ارزشمند از لوث تحریف هایی که هیچ مناسبتی با دانش و تقوا و باورهای مؤلف آن ندارد پاک شده و روح آن دانشی مرد از سلامت آثار خود مسرور گردد.پپ
—————————–
فهرست منابع
الف) کتاب ها و مقالات:
بحرانی، سید هاشم، تبصرة الولي في من رأى القائم المهدي، مؤسسة المعارف الإسلامية، قم، چاپ اول، ۱۴۱۱٫
جعفریان، رسول، دین و سیاست در دوره صفوی، انتشارات انصاریان، قم، چاپ اول، ۱۳۷۰٫
حسینی اشکوری، سید احمد، «زندگی نامه خودنوشت شیخ آقا بزرگ تهرانی»، نشریه میراث حدیث شیعه، دفتر اول، صص ۴۰۱ – ۴۲۸ .
————-، علی هامش الذریعة، مجمع الذخائر الاسلامیة، قم، چاپ اول، ۱۴۳۰٫
————-، مستدرک الذريعة إلى تصانيف الشيعة، مجمع ذخایر اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۳۹۴٫
حسینی جلالی، محمدرضا، «إنقاذ كتاب الذريعة مما أدرج فيه من الأخطاء والتصرفات الشنيعة»، تراثنا، محرم و جمادی الثانیة ۱۴۲۹، سال ۲۴، شماره ۱ و ۲ ، صص ۹۶ – ۱۱۹ .
خاطرات سال های نجف، به اهتمام مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، نشر عروج، چاپ اول، ۱۳۸۹٫
دوانی، علی، زندگانی زعیم بزرگ عالم تشیع آیت الله بروجردی، نشر مطهر، چاپ سوم، تهران، ۱۳۷۲٫
روضاتی، سید محمدعلی، تکملة الذریعة إلى تصانيف الشيعة، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۳۹۰٫
—————، دومین دو گفتار، اصفهان، مرکز تحقیقات رایانه ای حوزه علمیه اصفهان، چاپ دوم، ۱۳۹۳٫
شبیری زنجانی، جرعه ای از دریا (جلد دوم)، انتشارات مؤسسه کتاب شناسی شیعه، قم، چاپ چهارم، ۱۳۹۴٫
شرف الدین، عبدالله، مع موسوعات رجال الشیعة، الارشاد للطباعة والنشر، چاپ اول، بیروت، ۱۴۱۱٫
طهرانی، محمد محسن، الذریعة إلى تصانيف الشيعة، دارالأضواء، بیروت، چاپ سوم، ۱۴۰۳٫
————–، طبقات أعلام الشيعة، دارإحياء التراث العربي، چاپ اول، بیروت، ۱۴۳۰٫
—————، هدیة الرازي إلى الإمام المجدد الشيرازي، مکتبة المیقات، تهران، ۱۴۰۳٫
طریقه دار، ابوالفضل، جزیره خضرا افسانه یا واقعیت؟ مؤسسه بوستان کتاب، قم، چاپ یازدهم، ۱۳۹۰٫
کیانوری، نورالدین، خاطرات نورالدین کیانوری، انتشارات اطلاعات، چاپ چهارم، تهران، ۱۳۸۸٫
المحقق الطباطبائي في ذكراه السنوية الأولى، مؤسسة آل البیت لإحياء التراث، قم، چاپ اول، ۱۴۱۷٫
معین زاده، هوشنگ، «سرگذشت کتابِ ۲۳ سال، علی دشتی، علینقی منزوی و من»، نشریه ره آورد، شماره ۱۲۱، زمستان ۱۳۹۶، صص ۱۰۳ – ۱۲۴ .
معینی، محسن، «کتابهای غیر دینی در الذریعه»، نشریه بخارا، مرداد و شهریور ۱۳۹۹، شماره ۱۳۸، صص ۲۵۳ – ۲۵۷٫
منزوی، احمد، «معرفی الذریعة الی تصانیف الشیعة»، تحقیقات کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاهی، شماره ۴، اسفند ۱۳۵۳، صص ۲۲ – ۲۵٫
منزوی، علینقی، «الذریعة و آقا بزرگ طهرانی»، کتاب ماه کلیات، شهریور و مهر ۱۳۸۲، شماره ۶۹ و ۷۰، صص ۱۱۶ – ۱۲۳ .
النجار، ناجی، جزیره خضراء و تحقیقی پیرامون مثلث برمودا، ترجمه و تحقیق: علی اکبر مهدی پور، انتشارات رسالت، قم، چاپ پانزدهم، ۱۳۹۲٫
ب) مصاحبه ها:
انوار، عبدالله، «جلال هرگز خودش را نفروخت، زندگی و زمانه جلال آل احمد در گفت و گو با عبدالله انوار»، روزنامه اعتماد، شماره ۳۳۳۸، چهارشنبه ۱۸ شهریور ۱۳۹۴، ص۷٫
بیرجندی، علی محمد؛ طباطبایی، سید عبدالعزیز، «آخرین گفتگو با استاد فقید سید عبدالعزیز طباطبایی»، نشریه وقف میراث جاویدان، پاییز و زمستان ۱۳۷۴، شماره ۱۱ و ۱۲، صص ۱۵۸ – ۱۶۱ .
دعایی، سید محمود، «امام در نجف (گفت و گو با حجت الاسلام سید محمود دعایی)»، نشریه مطالعات تاریخی، زمستان ۱۳۸۴، شماره ۱۱، صص ۸ – ۳۵ .
منزوی، علینقی، «پس از انشعاب رابطه ی ما کم شد (آل احمد، حزب توده و انشعاب با روایتی متفاوت)»، نشریه یادآور، شهریور و مهر و آبان ۱۳۸۷، شماره ۳، صص ۱۱۱ – ۱۱۳ .
—————، «چگونگی تألیف الذریعه (گفت و گو با دکتر علی نقی منزوی)»، نشریه کتاب گلزار، بهار ۱۳۹۵، شماره ۱، صص ۲۹۵ – ۳۱۴ .
ج) پایگاه های اینترنتی:
پایگاه کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران، «شیخ آقا بزرگ طهرانی و همراهانش: نهضت بازشناسی هویت شیعه با فهرست نویسی آثار امامیه» به تاریخ ۲۷ / ۱۱ / ۱۳۹۸، نوشته رسول جعفریان.
پایگاه کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران، «دستکاری عمدی در کتاب الذریعه»، به تاریخ ۶ / ۸ / ۱۳۸۶، نوشته رسول جعفریان.
پایگاه اینترنتی مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران،
http://www.iichs.ir/s/6182
مصاحبه «شهید آیت الله سید مصطفی خمینی و حساسیت بر انحرافات نظری» با حجت الاسلام والمسلمین رییسی گرگانی
————————————–
پی نوشت ها:
[۱]-شبیری زنجانی، جرعه ای از دریا ۲/ ۵۹۹٫
[۲]– صافی گلپایگانی، منتخب الأثر ۳/ ۴۲۲ – ۴۳۱ .
[۳]– منزوی، «الذریعة و آقا بزرگ طهرانی»/۱۱۹٫
[۴]– منزوی، همان/۱۲۰٫
[۵]– منزوی، همان/ ۱۲۱٫
[۶]– طهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ج۱، ص كب.
[۷]– طهرانی، الذریعة ۱۰/ ۲۷٫
[۸]– متن پاورقی استاد جعفریان چنین است: «اخیراً کتاب الروضة النضرة که طبقات اعلام الشیعة در قرن یازدهم است به چاپ رسیده و متاسفانه فرزند شیخ آقا بزرگ یعنی علی نقی منزوی به طور نادرستی مطالب خود را با مطالب اصل کتاب آمیخته کرده است»(جعفریان، دین و سیاست در دوره صفوی/۱۳۶)
[۹]– منزوی، «معرفی الذریعة الی تصانیف الشیعة»/۲۳٫
[۱۰]– بیرجندی، «آخرین گفتگو با استاد فقید سید عبدالعزیز طباطبایی»/۱۵۹٫
[۱۱]– المحقق الطباطبائي في ذكراه السنوية الأولى ۳/ ۱۲۰۴٫
[۱۲]– حسینی جلالی، «إنقاذ کتاب الذریعة مما أدرج فيه من الأخطاء والتصرفات الشنيعة»/ ۱۰۴٫
[۱۳]-ر.ک: نوشتار ایشان با عنوان «شیخ آقا بزرگ طهرانی و همراهانش: نهضت بازشناسی هویت شیعه با فهرست نویسی آثار امامیه» در پایگاه کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران، به تاریخ ۲۷ / ۱۱ / ۱۳۹۸٫
[۱۴]-ر.ک: نوشتار ایشان با عنوان «دستکاری عمدی در کتاب الذریعه» در پایگاه کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران، به تاریخ ۶ / ۸ / ۱۳۸۶٫
[۱۵]-روضاتی، دومین دوگفتار، صص ۱۷، ۶۳، ۹۲، ۹۴٫
[۱۶]-روضاتی، تکملة الذریعة ۱/ ۱۴۸٫ ایشان این تعبیر «غنوصی» را که اشاره به انحرافات اعتقادی منزوی دارد، در موضع دیگری نیز درباره او به کار برده اند. بنگرید: ج۲، ص۷۸۴٫
[۱۷]-روضاتی، همان ۱/ ۳۶۸٫
[۱۸]– روضاتی، همان ۲/ ۶۹۳٫
[۱۹]– طهرانی، الذریعة ۲۵/ ۳۴۸٫
[۲۰]– روضاتی، همان ۲/ ۸۹۴٫
[۲۱]– حسینی اشکوری، مستدرک الذريعة الی تصانیف الشیعة ۱/ ۵٫
[۲۲]– حسینی اشکوری، همان/ ۶٫
[۲۳]– حسینی اشکوری، علی هامش الذریعة/ ۷۹٫
[۲۴]– منزوی، «چگونگی تالیف الذریعه (گفت و گو با دکتر علی نقی منزوی)»/۳۰۵٫
[۲۵]– حسینی جلالی، «إنقاذ کتاب الذریعة مما أدرج فيه من الأخطاء و التصرفات الشنيعة»/ ۱۰۴٫
[۲۶]– حسینی جلالی، «إنقاذ کتاب الذریعة مما أدرج فيه من الأخطاء و التصرفات الشنيعة»/۹۹ و ۱۰۳٫
[۲۷]– حسینی جلالی، همان/ ۹۹ – ۱۰۰ .
[۲۸]– منزوی، «الذریعة و آقابزرگ طهرانی»/۱۱۸٫
[۲۹]– منزوی، «چگونگی تالیف الذریعه (گفت و گو با دکتر علی نقی منزوی)»/ ۳۰۹٫
[۳۰]– بنگرید: جلد پنجم الذریعه، ص۲۴۵، نسخه خطی شماره ۱۵۸۰۰، کتابخانه مجلس.لازم به ذکر است که آقا بزرگ طهرانی حتی در زندگی نامه ای که برای خود نوشته نیز لقب منزوی را برای خود به کار نبرده است. آقا بزرگ در سال ۱۳۵۰ قمری شناسنامه ایرانی گرفت و گرچه زندگی نامه خود نوشت ایشان در سال ۱۳۳۸ نگاشته شده، اما پس از آن بارها مورد ویرایش قرار گرفته است. از جمله ولادت فرزندانشان تا سال ۱۳۵۸ و همچنین اجازاتی که به دیگران داده اند تا سال ۱۳۵۴ در این زندگی نامه ثبت شده است. (ر.ک: حسینی اشکوری، زندگی نامه خودنوشت آقا بزرگ طهرانی)
[۳۱]– گفته شده است که این دیدگاه های ایشان، تأثیر پذیرفته از همان برادر کوچکشان – محمدرضا – بوده است. ر.ک: «جلال هرگز خودش را نفروخت، زندگی و زمانه جلال آل احمد در گفت و گو با عبدالله انوار»/۷٫
[۳۲]– برای ملاحظه فعالیت های کمونیستی علی نقی و مبارزه امام و آقا مصطفی با نامبرده، رجوع کنید: دعایی، «امام در نجف»/ ۲۹؛ خاطرات سال های نجف ۱/۲۲۹ و ۲/ ۴۰؛ مصاحبه «شهید آیت الله سید مصطفی خمینی و حساسیت بر انحرافات نظری» با حجت الاسلام والمسلمین رئیسی گرگانی در پایگاه اینترنتی مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.در برخی از این منابع، حتی از اهانت های منزوی به معصومین نیز یاد شده است.
[۳۳]– دعایی، «امام در نجف»/۱۹٫ ایرج اسکندری از بزرگ ترین شخصیت های حزب توده و برادرزاده سلیمان میرزا اسکندری – اولین دبیر حزب – بوده است. خود ایرج نیز به مدت هفت سال دبیر اول حزب توده در ایران بود.
[۳۴]– بنگرید: کیانوری، خاطرات نورالدین کیانوری/۴۵۳٫
[۳۵]– معین زاده جزئیات این جریان و کمک خود را به منزوی در انتشار این کتاب به تفصیل منتشر و تصریح کرده است که «کتاب ۲۳ سال بدون حضور و کمک دکتر علینقی منزوی به سامان نمی رسید.»(ر.ک: معین زاده، سرگذشت کتاب بیست و سه سال/۱۱۸).
[۳۶]-منزوی، «پس از انشعاب رابطه ی ما کم شد»/ ۱۱۲ و ۱۱۳٫
[۳۷]– طهرانی، الذریعة ۱/ ۵۱۳ در شرح کتاب ارشاد الجهلة و ۳/ ۲۱ در شرح مجلد سیزدهم بحارالانوار.
[۳۸]– بنگرید: طهرانی، الذریعة ۴/ ۹۳ – ۹۴؛ ۵/ ۱۰۵ – ۱۰۷٫
[۳۹]– طهرانی، الذریعة ۲۴/ ۱۵۶٫
[۴۰]– جلد هفتم الذریعه، نسخه خطی شماره ۱۵۸۰۲ کتابخانه مجلس/ ۵۵ (فریم شماره ۴۵ نسخه).
[۴۱]– طهرانی، الذریعة ۲۵/ ۸۸٫
[۴۲]– جلد هفتم الذریعة، نسخه خطی شماره ۱۵۸۰۲ کتابخانه مجلس/ ۲۸۴ (فریم شماره ۱۳۴ نسخه).
[۴۳]– طهرانی، الذریعه ۲۵/ ۲۹۶٫
[۴۴]– جلد هفتم الذریعة، نسخه خطی شماره ۱۵۸۰۲ کتابخانه مجلس/ ۳۷۱ (فریم شماره ۱۷۱ نسخه).
[۴۵]– طهرانی، الذریعة ۱۶/ ۳۴۳ – ۳۴۴ .
[۴۶]– نسخه مسوّده الذریعه به شماره ۱۵۸۰۳ کتابخانه مجلس، صفحه سوم حرف الفاء. (فریم شماره ۱۱۴ نسخه)
[۴۷]– بحرانی، تبصرة الولی/ ۲۵۱٫
[۴۸]– جلد پنجم الذریعه، نسخه شماره ۱۵۸۰۰ کتابخانه مجلس/۴۲۸٫ (فریم شماره ۸۰ نسخه)
[۴۹]– طهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ج۱، ص کج.
[۵۰]– بنگرید: نسخه خطی شماره ۱۵۸۰۹ کتابخانه مجلس، ص ۸٫ (فریم شماره ۳ نسخه)
[۵۱]-طهرانی، الذریعة ۲۴/ ۲۷۲ و ۳۱۵٫ این اجزاء در چاپ کتاب طبقات به ترتیب عبارتند از مجلدات اول تا پنجم که مربوط به قرون چهارم تا هشتم هستند.
[۵۲]– طهرانی، طبقات أعلام الشیعة ۵/ ۱۴۵٫
[۵۳]– نسخه خطی الحقائق الراهنة و الضیاء اللامع به شماره ۱۵۸۰۹ کتابخانه مجلس/ ۸۴ (فریم شماره ۴۸)
[۵۴]– طهرانی، طبقات أعلام الشیعة ۵/ ۱۶۱٫
[۵۵]– نسخه خطی الحقائق الراهنة و الضیاء اللامع به شماره ۱۵۸۰۹ کتابخانه مجلس/ ۸۸ . (فریم شماره ۵۳ نسخه)
[۵۶]– طهرانی، طبقات أعلام الشیعة ۵/ ۲۰۸٫
[۵۷]– نسخه خطی الحقائق الراهنة و الضیاء اللامع به شماره ۱۵۸۰۹ کتابخانه مجلس/ ۱۰۷ (فریم شماره ۶۹ نسخه).
[۵۸]– منزوی، «چگونگی تالیف الذریعه (گفت و گو با دکتر علی نقی منزوی)»/۳۰۳٫
[۵۹]– النجار، جزیره خضراء/۲۳۶٫
[۶۰]– طهرانی، هدیة الرازي إلى الإمام المجدد الشيرازي/ ۴۴٫
[۶۱]– طهرانی، الذریعه ۶/۳۸۵٫ لازم به ذکر است که مطالب نسخه خطی آقا بزرگ در این مورد نیز با نسخه چاپی تفاوت هایی دارد، اما وجه مشترک هر دوی آنها درستی انتساب حدیقه به مقدس اردبیلی است. از جمله مواردی که علی نقی منزوی در اینجا آن را تحریف کرده، این عبارت آقا بزرگ است که در نسخه چاپی به شکل دیگری آمده است: «و ذكر شيخنا العلامة النوري في المستدرک كلاما مبسوطا في إثبات كونه للمقدس الأردبيلي»(بنگرید: جلد دوم الذریعه، نسخه خطی شماره ۱۵۷۹۷ کتابخانه مجلس/ ۱۰۱، فریم شماره ۹۱ نسخه)
[۶۲]– مرحوم دوانی نوشته اند: «به یاد دارم اولین بار راجع به محقق اردبیلی و انتساب کتاب حدیقة الشیعه [از آقا بزرگ طهرانی] سؤال کردم که فرمود: انتساب این کتاب به محقق اردبیلی مانند آفتاب روشن است، ولی صوفیه آن را آلوده به شبهه کرده اند.»(دوانی، زندگانی آیت الله بروجردی/۳۹۱)
[۶۳]– شرف الدين، مع موسوعات رجال الشيعة ۱/ ۹٫
[۶۴]– طریقه دار، جزیره خضرا افسانه یا واقعیت؟/۲۲۹ – ۲۳۰ لازم به ذکر است که نویسنده این کتاب، در ترجمه همان عبارات جعلی نیز دچار خطاهایی شده است.
[۶۵]– معینی، «کتابهای غیر دینی در الذریعه»/ ۲۵۳ – ۲۵۴
