اسطوره تحقیق
2018/01/11با خوانندگان نور الصادق (فصلنامه شماره 19-20)
2018/01/14
نظرها و اعترافها در نقد فلسفه
خواجه نصیرالدین طوسی
بدان که فلسفه ی نظری از طبیعیات تا الهیات، سراسر پر از اشکالات و اشتباهات بزرگ است،
چون قـــــوه ی واهــــمه در اســـتنبــاط هــای فلســــفی، بــا عـــقـــل در مــی آمــــیزد
و کار تشخیص حق از باطل را دشوار می سازد، از این جاست که مسائل فلسفی، در طول تاریخ محل اختلافات بسیار بوده و هست و امیدی به این که اهل نظربر سر این مسایل اتفاق نظر پیدا کنند، نیست.
آغاز شرح اشارات، اسلام و اندیشه های فلسفی و عرفانی / 39
طرفداران وحدت وجود
استاد جوادی آملی:
فلاسفه و عرفا مرزداران توحید هستند.
افق حوزه، سال دهم، شماره ی 314 ،1390/4/1
نورالصادق:
نمونه‌هایی از سخنان مدعیان عرفان و فلسفه را ذیلاً می‌آوریم تا خوانندگان عزیز دریابند آقایان چگونه از توحید و یکتا پرستی که ریشه و اساس دین است و اولین و آخرین و ضروری ترین شعار انبیاء و اولیاء بوده مرزداری می‌کنند و آیا دفاع از گوساله پرستی و الاغ پرستی و بت پرستی و فرج پرستی مرزداری از توحید است؟ آیا فلاسفه و عرفا مرزداران توحید هستند یا فقها و متکلمین و محدثین که با این گونه خرافات و با وحدت وجود که ریشه‌ی همه‌ی انحرافات است مبارزه کرده‌اند؟
مرزداران توحید یا مرزداران شرک و بت پرستی؟!!
ابن عربی:
او به صورت خلق خود می‌باشد، بلکه عین هویت و حقیقت خلق خود است.
«فصوص الحکم» فص شیثی/286
ابن عربی:
تحقیقا ذات الهی به صورت الاغ و حیوان ظاهر است!
شرح قیصری بر فصوص الحکم/252
ابن عربی:
سبحان من أظهر الاشیاء و هو عینها:
یعنی منزه است آن خدایی که اشیا را ظاهر کرد،[نه این که خلق کرده باشد بلکه اشیاء همیشه وجود داشته‌اند ـ قدیم‌اند ـ ولی پنهان بوده‌اند اما در یک زمانی آنها را ظاهر کرد] و خود عین آنها است.
«فتوحات» 2/459
ابن عربی:
عارف کسی است که خدا را در همه چیز ببیند؛ بلکه خدا را عین هر چیز می بیند.
فصوص الحکم/ 192
ابن عربی:
اذا الحق هو الوجود لیس الا: یعنی خداوند چیزی جز وجود نیست.
نفحات الانس /488 و 489، اصل الاصول جامی/92 و 93
ابن عربی:
و فی نفس الامر لیس الا الوجود الحق: یعنی در واقع و نفس الامر چیزی جز وجود خدا نیست.
نفحات الانس /488 و 489، اصل الاصول جامی/92 و 93
ابن عربی:
ان الوجود هو الحق المنعوت بکل نعت:
یعنی وجود [همه‌ی موجودات] عبارت است از حق متعال که موصوف است به هرگونه صفتی.
نفحات الانس /488 و 489، اصل الاصول جامی/92 و 93
ابن عربی:
هنگامی که ما خداوند را شهود می کنیم خودمان را شهود کرده‌ایم، زیرا ذات ما عین ذات اوست، و هیچ تفاوت و مغایرتی بین ذات ما و ذات خدا وجود ندارد جز این که ما متعینّیم و او مطلق….؛ و هنگامی که او ما را شهود می‌کند، ذات خودش را ـ که تعین یافته و به صورت ما در آمده و ظهور کرده است ـ مشاهده می‌کند.
شرح فصوص /85 و 389
ابن عربی:
نـصاری با گفتن «إنّ الله هو المسیح بن مریم» از این جهت کافر شدند که خدا را منحصر دانستند در مسیح، زیرا هر چه در این عالم است خداست.
فصوص الحکم، فص عیسویه
ابن عربی:
اشیا، از خزائن خود جدا نشده‌اند. و خزائن اشیا، نزد حق تعالی بودن را وا نگذاشته اند. و نزد حق تعالی بودن، از ذات حق تعالی مفارقت نجسته است. پس هر کس یکی از این امور سه گانه را مشاهده کند، هر سه را مشاهده کرده است. و در صحنه وجود هیچ احدیتی جز احدیت مجموع وجود ندارد.
کتاب معرفة/ 29و30
* * *
ملاصدرا:
واجب الوجود کل الاشیاء، لا یخرج عنه شیء من الاشیاء:
واجب الوجود همه چیزهاست، هیچ چیز از او بیرون نیست.
اسفار 2/386
ملاصدرا:
لیس فی دارالوجود غیره دیار، و کل ما یترائی فی عالم الوجود أنه غیر الواجب المعبود فانما هو … فی الحقیقة عین ذاته
در دار وجود کسی جز او نیست و هر چه در عالم وجود غیر از واجب معبود جلوه می‌کند … در حقیقت عین ذات خداوند است.
اسفار 2/292
ملاصدرا:
هو وجود الاشیاء کلها: یعنی خدواند، وجود و هستی همه چیزها می‌باشد.
شرح اصول کافی، حدیث اول از باب اول
ملاصدرا:
رجعت العلیة و الافاضة إلی تطور المبدأ الاول بأطواره:
معنای علیت و افاضه خداوند به این باز می‌گردد که خودِ او به صورت‌های مختلف و گوناگون در می‌آید.
مشاعر/ 541- اسفار 6/110
ملاصدرا:
ان واجب الوجود تمام الاشیاء و کل الموجودات: یعنی همانا خداوند تمام اشیاء و کل موجودات است.
اسفار 6/110
ملاصدرا:
کل ما فی الکون وهم أوخیال أو عکوس فی المرایا أو ضلال
یعنی هر چه در صفحه وجود است، یا عکس‌های آیینه‌ای و یا سایه‌ها است.
اسفار
***
شبستری:
تو در خوابی و این دیدن، خیال است هر آنچه دیده ای از وی، مثال است
به صبح حشـر، چون گردی تو بیـدار بدانی کین همه، وهم است و پندار
گلشن راز
مولوی:
ای قوم به حج رفـــته کجاییـــد کجاییـــد مـعشوق همین جاست بیاییـد بیاییـــد
آنـــان که طـــلب کار خدایـــید خداییـــد بیـرون ز شمـا نیـست شمایید شمایید
ذاتید و صفاتید گهی عرش و گهی فرش در عـیــن بقایــیـد و منـزه ز فنـــاییــد
دیوان شمس
شمس تبریزی:
(اگر از تو پرسند که مولانا را چون شناختی؟ بگو: اگر از قولش می‌پرسی «إِنَّمَا أَمْرُهُ إذَا أَرَادَ شَيا أَن يَقُولَ لَهُ كن فَيَكون» (یس: 82) ، و اگر از فعلش می‌پرسی «كلَُّ يَوْمٍ هُوَ فىِ شَأْن»( الرحمن: 29) و اگر از صفتش می‌پرسی «قل هو الله احد» (توحید: 1) ، و اگر از نامش می‌پرسی «هُوَ الله الَّذِى لَا إلَاهَ إلَّا هُوَ عالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهَادَةِ هُوَ الرَّحْمَانُ الرَّحِيمُ»( حشر: 22)، و اگر از ذاتش می‌پرسی « لَيْسَ كمِثْلِهِ شىَْءٌ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ» (شوری: 11))
مقالات شمس تبریزی /789 چاپ دوم، 1377، انتشارات خوارزمی1- شرح گلشن راز / 158
مولوی:
هر لحظه به شکلی بت عیّــــــار بر آمد دل برد و نـهان شـد
هر دم به لباس دگـــــر آن یار بـر آمد گه پیـر و جوان شـد
عیسی شد و بر گـــنبد دوّار بر آمــــد تســبیح کنــان شـد
یوسف شد و از مصر فرستاد قمیصی روشـن کـنــد عـالـم
شبستری:
همه عالم خود اوست و همه با وی قائمند…
شرح گلشن راز / 158
نعمت الله ولی:
در مرتبه‌ای ساجد در مرتبه‌ای مسجود در مرتبه‌ای عابد در مرتبه‌ای معبود
در مرتبه‌ای عبد است در مرتـبه‌ای رب در مرتبه‌ای حامد در مرتبه‌ای محمود
در مرتبـه‌ای آدم در مرتبـه‌ای خاتـــــم درمرتبه‌ای عیسی در مرتبـــــه‌ای داود
دیوان نعمت الله ولی
بایزید بسطامی:
از شاگرد ابایزید بسطامی نقل شده که: با بایزید بودم در سمرقند. خلق شهر بدو تبرک می‌کردند. چون از شهر بیرون آمدیم، خلق در قفای او بیامدند، واقعاً نگه کرد. گفت: اینها کیستند: گفتم: متبرکانند، به بالای تل بر آمد. روی سوی آن قوم کرد. گفت: یا قوم! «انا ربكم الاعلی»
شرح شطحیات روزبهان بقلی شیرازی/99
شبستری:
مسلمان گر بدانستی که بت چیست بدانستی که دین در بت پرستی است
شرح گلشن راز/ لاهیجی /639-647
جلال الدین آشتیانی:
حتی (یعنی ذات الهی) در هر مظهری که ظهور کند معبود به حق و شایسته‌ی بندگی است.
تعلیقات آشتیانی بر رسائل قیصری/1141- تفسیر بیان السعاده / 422، درتفسیر سوره ی بنی اسرائیل
***
________________________________________
ملا سلطانعلی و حسن زاده و پرستش ذَکَر و فَرج زن بر اساس عقیده به وحدت وجود
الف: ملاسلطانعلی گنابادی:
انسان در عبادت خودش شیطان و جن را یا مانند زرتشتیان که عبادت می کنند هوا، آب، زمین، حیوان و انسان را و کسانیکه عبادت می کنند سنگها و درختها و نباتات را و بعضی هندوان عبادت می کنند انسان را و معتقد به الوهیت آنها هستند و عبادت می کنند کواکب را مثل صبی‌ها و عبادت می کنند ملائکه را و مانند هندوان که عبادت می کنند ذکر را و فرج زن را و همه‌ی اینها عبادت می کنند خداوند سبحان را.
تفسیر بیان السعاده / 422، درتفسیر سوره ی بنی اسرائیل
حسن زاده آملی:
درمراسم کنگره بزرگداشت سیّد حیدر آملی حسن زاده آملی تفسیر بیان السّعادة را بعنوان بهترین تفسیرعرفانی معرّفی می نمایند و این کتاب را به مریدانش سفارش می‌کند.
ممد اللهمم در شرح فصوص الحکم/ 514
ب: حسن زاده آملی:
ایشان بر همین اساس می نویسد: جمیع عبادتها عبادت حق تعالی است.
ممد الهمم/521
ج: حسن زاده آملی:
عارف مکمل کسی است که هر معبود را (خواه مشروع باشد. خواه غیر مشروع) مجلای حق می بیند که حق در آن مجلا پرستش می شود. از این رو معبود را اله نامیدند. با این که او را اسم خاص است که مسمی به حجر یا شجر یا حیوان یا انسان یا کوکب یا ملک یا فلک است که حقیقت کلیه به اعتبار تعیّناتش به اسم این شخصیت ها موسوم شده است.
ممد اللهمم در شرح فصوص الحکم/ 514
حسن زاده آملی:
پس بنابراین اسم سر و اسم پای و اسم دست و اسم روی و اسم جسم و اسم روح، اسماء مراتب عزیز باشند و عزیز اسم جامع باشد. این چنین که مراتب اسامی خود را دانستی، اسامی وجود را نیز هم چنین میدان که ((من عرف نفسه فقد عرف ربّه)) که ((إنّ الله خلق آدم علی صورته)) بدان که اگر کسی از موم صد چیز بسازد و به ضرورت صد شکل و صد اسم پیدا آید و در هر شکلی چندین اسامی دیگر باشد (شکل شیر ساختیم در شکل شیر چندین اسم است مانند سر و گوش) اما عاقل داند که بغیر موم چیز دیگر موجود نیست و این جمله اسامی که پیدا آمده، اسامی موم است، که موم بود که به جهات مختلف و به اضافات و اعتبارات آمده است.
ممد الهمم/5211- ممد الهمم در شرح و فصوص الحکم / محیی الدین ابن عربی/39
حسن زاده آملی:
به هر رنگی که خواهی جامه می پوش که من آن قــد رعنا می شـــناسم
بدان که خلق یک صفت است از صفات این وجود و حیات یک صفت است از صفات این وجود و علم یک صفت است از صفات وجود و ارادت و قدرت، و جمله ی صفات را این چنین میدان. و سماء یک صورت از صور این وجود و ارض یک صورت است از صور این وجود و جماد یک صورت است از صور این وجود و نبات و حیوان، و جمله صور را این چنین میدان و الله اسم مجموع است و جامع جمله ی صور و صفات این وجود است.
همان
حسن زاده آملی:
الحق هو المشهود، و الخلق موهوم: آنچه دیده می شود همان حق است. و خلق وهم و خیال می باشد.
مآثر آثار 2/89
حسن زاده آملی:
مراد از وحدت وجود این است که انه لا یشذ عنه شییء.
مآثر آثار1/108
حسن زاده آملی:
لأن الوجود الامكانی لا وجود له فی الخارج؛ یعنی برای ممکنات در خارج وجودی نیست.
حسن زاده آملی:
چون به دقت بنگری آن چه در دار وجود است وجوب است و بحث در امکان برای سرگرمی است!
ممد الهمم در شرح فصوص الحکم/1071- هشت رساله ی لقاء الله /36 و 35
حسن زاده آملی:
غیرتش غیر در جهان نگذاشت، لا جرم عین جمله اشیاء شد.
هشت رساله ی لقاء الله /36 و 35
حسن زاده آملی:
إن الحق سبحانه لیس له سوی فضلاً عن أن یكون قدیماً او حادثاً بل لیس الوجود الا الحق و آیاته
غیر از خداوند سبحان چیزی نیست چه رسد به این که بخواهیم بحث کنیم که ما سوی قدیم است یا حادث بلکه وجود، چیزی جز خداوند و آیاتش نیست.
تعلیقات کشف المراد/477
حسن زاده آملی:
أن الحق المنزه هو الخلق المشبه: یعنی همانا خداوند منزه، همان خلق دارای همانند است!
«وحدت از دیدگاه عارف و حکیم» / 76
حسن زاده آملی:
غیر متناهی که صمد حق است به حیث که لا یخلو منه شیء و لا یشذّ منه مثقال عشر عشر أعشار ذرة…
انه الحق/46 سال 1373
حسن زاده آملی:
هیچ وجود و موجودی جز او وجود ندارد و هر چیزی که نام غیر بر آن اطلاق می شود از شئون ذاتی خود او می باشد و نام غیر بر آن گذاشتن از نادانی و گمراهی است.
وحدت از دیدگاه عارف و حکیم/ 73، به نقل از سید احمد کربلائی
حسن زاده آملی:
تمثیلی که به عنوان تقریب در تشکیک اهل تحقیق توان گفت آب دریا و شکنهای اوست که شکنها [امواج] مظاهر آبند و جز آب نیستند و تفاوت در عظم و صغر امواج است نه در اصل آب.
رساله ی انه الحق/501- وحدت از دیدگاه عارف و حکیم
حسن زاده آملی:
تعین بر دو وجه متصور است یا بر سبیل تقابل، یا بر سبیل احاطه که از آن تعبیر به احاطه شمولی نیز می‌کنند، و امرِ امتیاز از این دو وجه بدر نیست… تعین واجب تعالی از قبیل قسم دوم است زیرا که در مقابل او چیزی نیست، تا تمیّز تقابلی داشته باشد… خلاصه مطلب این که… تعین و تمیّز متمیّز محیط و شامل به مادونش، چون تمیّز کل از آن حیث است که کل است…. و نسبت حقیقة الحقایق با ماسوای مفروض چنین است.
وحدت از دیدگاه عارف و حکیم
حسن زاده آملی:
عالم قدیم است. (هزار و یک نکته/103) [علامه حلی می فرماید: هر کس قائل به قدم عالم باشد کافر است]
( اجوبة المسائل المهنائیّه/89)
حسن زاده آملی:
هر فعلی در عالم صورت می گیرد فاعلش اوست.
( در محضر استاد حسن زاده، غرویان/8)
حسن زاده آملی:
هر یک از ممکنات، مظهر یک اسم از اسمای حقند، هر چند گفتن و شنیدن این سخن دشوار است ولی حقیقت این است که شیطان هم مظهر اسم یا مضلّ است!
(انه الحق/ حسن288)
حسن زاده آملی:
تا به حال می گفتم لا تأخذه سنة و لا نوم حال میگویم مرا لا تأخذنی سنة ولانوم.
الهی، همه گویند: «خدا کو؟»، حسن گوید: «جز خدا کو؟»
الهی از من برهان توحید خواهند و من دلیل تکثیر.
الهی دو وجود ندارد، و یکی را قرب و بعد نبود.
الهی موج از دریا خیزد و با وی آمیزد و در وی گریزد و از وی ناگزیر است.
الهی تا حال تو را پنهان می پنداشتم، حال جز تو را پنهان می دانم.
دی دلیل بر اثبات خالق طلب می کردم، و امروز دلیل بر اثبات خلق می خواهم.
الهی نامه، چاپ اول1- علی بن موسی الرضا و الفلسفه الهیه/46
* * *
________________________________________
استاد جوادی آملی:
موجود ازلی مطلق و غیر محدود یکی بیش نیست، پس در اینجا غیری در کار نیست تا با او تباین داشته باشد.
علی بن موسی الرضا و الفلسفه الهیه/46
استاد جوادی آملی:
لا جبر و لا تفویض از باب سالبه بانتفاء موضوع است. [یعنی اصلاً انسانی وجود ندارد تا مختار باشد یا مجبور]
علی بن موسی الرضا و الفلسفة الهیة/ 88
استاد جوادی آملی:
وی (یعنی ملاصدرا) نه تنها درباره ی برخی از مسائل عمیق فلسفی نوآوری داشته است بلکه با تحقیق در پیرامون حقیقت هستی و انتقال از دالان تاریک اصالت ماهیت به صحنه ی وسیع اصالت وجود و سیر به سمت تشکیک آن و تحول فکری عمیق همراه با شهود از وحدت تشکیکی به وحدت شخصی آن، فلسفه را کامل کرده است و او را رسد که بگوید: «الیوم اکملت لکم عقلکم واتممت علیکم نعمتی» زیرا عبدصالح (یعنی ملاصدرا!!!) که به قرب نوافل بار یافت همه ی مجاری فکری او را خدای سبحان تأمین می فرماید.
شرح حکمت متعالیه اسفار اربعه /102
استاد جوادی آملی:
إن غیر المتناهی قد ملأ الوجود کله … فأین المجال لفرض غیره: یعنی همانا نا متناهی تمام وجود را پر کرده است، پس چگونه جایی برای فرض غیر او خواهد ماند؟
علی بن موسی الرضا و الفلسفة الاهیة/36
استاد جوادی آملی:
کل ما عداه فهو فیضه، فلا یکون أمرا مبائنا عنه: یعنی هر چه غیر خدا باشد رشــحه ذات اوسـت پس جدا از او نمی باشد.
علی بن موسی الرضا و الفلسفة الالهیة/ 39
استاد جوادی آملی:
انسان چیزی جز وجود مجازی نیست مثل اسناد جریان آب به ناودان [که می گویند ناودان جاری شد] زیرا وجود ممکنات وجود مرآتی است که در خارج وجودی ندارند (مثل صور اشیاء در آئینه) پس در این صورت معنای لا جبر و لا تفویض در مورد انسان، از باب سالبه به انتفاء موضوع است [یعنی اصلاً زیدی وجود ندارد تا این که مجبور باشد یا مختار]
علی بن موسی الرضا و الفلسفه الهیه/88
* * *
________________________________________
داوود صمدی آملی:
فيلسوف و عارف هر دو قائل به وحدت وجود هستند… تمام انبياء و ائمه و همه حجج و رسولان الهي فيلسوفند و اينان فلاسفه اصلياند.
انسان قابليت رسيدن تا مقام ذات را دارد، و چون مي بيند که نمي تواند آن ذات را پايين بياورد و ذات را خودش کند لذا خودش بالا مي رود و او مي شود.
شرح نهاية الحکمة/ 47
داوود صمدی آملی:
مراد ما از وحدت وجود، عینیت وجود زمین و وجود آسمان با وجود حق متعال است.
شرح نهایة الحکمه/ 115
داوود صمدی آملی:
نه تنها نمی خواهیم از معلول به علت برسیم بلکه قصد نداریم از علت به معلول هم راه یابیم به دلیل این که ما اصلاً معتقد به علت و معلول جدا نیستیم.
شرح نهایة الحکمه/110 و 111
داوود صمدی آملی:
وجود حق متعال متن وجود جمادات و نباتات و حیوانات و انسانها است، یعنی ما دو وجود نداریم، بلکه هر چه هست یک وجود است که در قوالب و اندازه های گوناگون ظهور کرده است نه این که وجود زمین غیر از وجود آسمان، و وجود آسمان غیر از وجود حق متعال بوده باشد.
شرح نهایة الحکمه1/ 1341- شرح نهایة الحکمه/ 15
داوود صمدی آملی:
از آنجا که حقايق هستي بي منتها است پس فهم حقايق اشياء نيز بي منتها بوده و همچنان ادامه دارد. يا نبايد الف را به زبان آورد همچون سوفسطائیها که اصلا قائل به موجود بودن خود نيستند، و يا اين که به محض اقرار نمودن بدان بايد آن را ادامه داد. و چه راحت است که از همان ابتدا سوفسطي بشويم و بگوييم اصلا الفي نداريم. و چه عجيب است که بالاخره همه ما در اين مسير بايد سوفسطي شويم و بگوييم نه ما هستيم و نه ديگران هستند. فقط خداست و خدا. حرف اول و آخر خدا است، و خدا است دارد خدايي مي کند. از آن به بعد ديگر انسان هيچ نگراني ندارد و راحت مي شود.
شرح نهایة الحکمه/ 15
* * *
________________________________________
آیت الله سبحانی:
وجود معلول به وجود علت آفریننده ی خود قیام دارد و هر چیزی که این گونه باشد از وجود علت خود خارج نیست… پس لازمه ی وارد شدن در دایره ی وجودی آن و خارج نبودن از آن، این است که همه ی اشیاء در ذات او حضور داشته باشند.
تلخیص الهیات (علی ربانی گلپایگانی)/128 و 129 به نقل از فراتر از عرفان /111
محمد حسین طهرانی:
من نگفتم این سگ خداست. من گفتم: غیر از خدا چیزی نیست …
روح مجرد، 515
محمد حسین طهرانی:
تمامی محسوسات، هیچ و پوچند!
روح مجرد/448
حسین عشاقی:
هر آنچه موجود است از آن جهت که موجود است چیزی جز ذات حق نیست، و اصلا چیزی جز ذات خداوند و تجلیات او در پهنه هستی موجود نیست.
برهان های صدیقین/2
* * *
غیر از خدا، در دو جهان هیج چیز نیست هیچ نگو که غیــر، که آن هیـــچ نیست
ایـــــــن کـمـــــر هسـتـــــی موهــــوم را چون بگشــــایی، به مـــیان هیچ نیست
* سایر عرفای ایران نیز، غالباً این نظر را داشته اند؛ برای مثال نعمت الله ولی، تعریفی از عالم ارایه داده و آن را در واقع نقش و خیالی خوانده و تأکید دارد که معنی اصلی این قضیه را محققان می دانند زیرا افراد معمولی این گفته ها را صرفاً به این معنی دانسته اند که دنیا ارزشی ندارد و زود گذر و نباید به آن دل بست.
نعمت الله ولی:
نقش و خیالی است، که عالم خوانند معنی سخــــن، محققـــان می دانند
مهمترین اصل عرفانی در هند که اوپنیشادها منادی آن هستند، اصالت وحدت یا مونیسم است
می گویند کل اشیاء، چه مادی، چه غیر مادی، در دریای حقیقت و وحدت مستغرقند. عالم وحدت فوق عالم محسوسات است و در منتهای عالم ماده قرار دارد و ذاتا قائم به نــفس است و از آن مـــعمولاً به برهمــن تــعبیر می شود. غیر از آن هر چه که هست وهم و خیالی بیش نیست که به آن مایا گفته می شود.
آفتاب و سایه ها/ 30
و، ت، استیس:
او پانیشادها ـ که من بعنوان مهمترین متون اساسی حکمت ودانتا گرفته ام که فلسفه های بعدی نظیر فلسفه های سانکارا و رامانوجا عمدتاً مبتنی بر آن است. زبانی دارد که اگر صرفابه منطوقش توجه شود قائل به یکسانی و یگانگی خدا و جهان است. ماند وکیا او پانیشاد می گوید: هر چه هست برهمن است. و در سوتاسواتا اوپانیشاد آمده است:
تو هـمانـا آتـشی تــــــو هـمــــــانا خـورشـــــــیـدی تو هـمانـا هـوائـی
تو همانا ماه آسمانی تو همانا چـــــــرخ پرستــــــاره ای تو همانا برهمن متعالی
تو همانا آبهای جهانی تــــــــــو زنــــــــــــی، تو مــــردی تو هـمانا جوانمردی، دوشیزه ای
تو هـمانا پیـرمرد فرتوت فرسـوده ای توئی که چهره ات همه جا هست
تو همانا پروانه ی تیره رنگی تو همانا طوطی سبز پر و سرخ چشمی
تو همانا ابرآذرخش افروزی، چهارفصلی، دریاهایی، بی آغازی تو.
عرفان وفلسفه و، ت، استیس چاپ دوم ترجمه بهاءالدین خرمشاهی
پروفسور ابراهام ولف:
در مقاله ای که برای «دائره المعارف بریتانیکا» نوشته می گوید:
وحدت وجود، در فلسفه و الهیات این نظریه است که خدا کل است وکل خداست. جهان آفریده ای متمایز از خدانیست، خدا جهان است و جهان خداست… اسپینوزا از مدافعان مشهور فلسفه ی وحدت وجود است.
همان
پروفسور ابراهام ولف:
از زبانی که اسپینوزا بکار می برد این معنا برمی آید، او عادتاً از خدا یا طبیعت به نحوی سخن می گوید که گویی این دو کلمه مترادفند. تفاوتی که بین طبیعت خلاق و طبیعت مخلوق می نهد فرقی در این امر به بار نمی آورد، این دو فقط دو شیوه ی اندیشیدن به چیزی واحد است که هم طبیعت نامیده شود و هم خدا. علاوه بر این به وجود هستی ای بیـرون از طبیــعت اذعان نمی کند جهان از یک جوهر و صفات آن ـ که از آنها به عنوان صفات خدا نیز یاد می کند ـ تشکیل یافته است. چیز دیگری وجود ندارد.
همان
________________________________________
اشو، صوفی لا مذهب یکی از چهره های مشهور قرن حاضر است که از بارزترین تفکرات او عقیده ی به وحدت وجود است
اشو می گوید:
همه خدا هستند، هیچکس نمی تواند غیر از این باشد، زیرا فقط خداست که هست، خدا همان هستی است ، بودن یعنی خدا بودن.
تفسیر آواهای شاهانه ساراها 1/99
محمد تقی فعالی:
خدا جدا از شما نیست خدا نهایت هستی شماست… مثل یک رقاص که از رقصش جدا نیست. (آفتاب و سایه ها:150؛ از اوشو، راز بزرگ،147/157) و می گوید: خداوند در همه جا هست پس چگونه می تواند در آن بتها نباشد. پس او در یک بت سنگی نیز هست. اگر او در یک قطعه سنگ معمولی وجود دارد، چرا در یک سنگ کنده کاری شده نباشد؟
آفتاب و سایه ها ، 142: از اوشو، راز
محمد حسین طهرانی:
انکار وحدت وجود یعنی انکار استقلال در ربوبیت خلاقیت حضرت باری تعالی بنابراین منکر وحدت وجود منکر توحید است و مبارز و معارض و مخاصم با آیات.
روح مجرد/379
* نورالصادق:
معلوم می شود علمایی که در بخش مخالفین از آنها نام می بریم مانند علامه ی حلی، علامه ی مجلسی، محقق ادربیلی و… به نظر آقای محمد حسین طهرانی منکر توحید و مبارز و معارض و مخاصم با آیات قرآناند.
________________________________________
مخالفین وحدت وجود
امام خمینی:
قائلین به وحدت وجود اگر ملتزم به لوازم مذهبشان باشند، نجس می باشند.
عروة الوثقی بحث نجاسات/مسئله 199
شهید مطهری:
عرفا… توحید آنها وحدت وجود است… در این مکتب، انسان کامل در آخــر، عــین خـدا می شود: اصلاً انسان کامل حقیقی، خودِ خداست.
کتاب انسان کامل/168
شهید مطهری:
رد بر صوفیه، رد برخی از مبانی مطالب حکمت متعالیه به گونه ای غالب خواهد بود، مانند مسأله وحدت وجود و مسئله ی کشف و شهود و مسئله تأویل عشق به زیبارویان که عرفــای نامدار طرفــدار جدی مســائل یــاد شــده می باشند.
اسلام و اندیشه های فلسفی و عرفانی/1651- آشنایی با علوم اسلامی، مطهری/70، بخش عرفان
شهید مطهری:
عرفان و تصوف دو کلمه ای است مترادف از نظر دلالت بر مسمّای خود و بر گروهی اطلاق می شود که سعی در شناخت ذات خالق متعال و شناخت صفات او و شناخت چگونگی رابطه او با مخلوقاتش دارند که تفکّر و اندیشه آنان ایده ای به نام وحدت وجود را پدید آورده است. عرفان عنوان فرهنگی این گروه و تصوّف عنوان اجتماعی آن می باشد.
آشنایی با علوم اسلامی، مطهری/70، بخش عرفان
علاء الدوله سمنانی خطاب به ابن عربی می گوید:
اگر کسی بگوید فضله ی شیخ عین وجود شیخ است آیا به او غضب نمی کنی، پس چگونه انسان عاقل چنین هذیاناتی را به خداوند نسبت می دهد، پس توبه کن تا از این مهلکه نجات یابی، محلکه ی که مادییون و طبیعیون و یونانیون و شلمانیون از آن استنکاف دارند.
نفحات الانس جامی/488 و 489 ـ روضات الجنات 8/55
میرزا ابراهیم شیرازی (فرزند ملاصدرا):
مسلک پدر (وحدت وجود) را نپذیرفت و در حکمت و تصوف (عرفان) به ضدّ روش پدرش بود.
روضات الجنات 4/122
• راه و روش او [میرزا ابراهیم شیرازی] بعکس راه و روش پدرش بود.
هدیة الاحباب/206
• اگر گوییم میرزا ابراهیم بر پدر خود فائق بود و از جمیع افاضل و امثال خود بهتر بود مبالغه نباشد.
تتمیم امل الآمل، مجله حوزه 93/218
میرزا ابوالحسن جلوه:
میرزا ابوالحسن جلوه بر مبانی ملاصدرا، به ویژه بر حرکت جوهری و وحدت وجود و اتحاد عاقل و معقول اشکال هایی وارد می سازد…
مجله ی حوزه 93/239 و 240
علامه رفیعی قزوینی(استاد امام خمینی):
وحدت شخصی [وجود] که مختار برخی متصوفه [مانند ابن عربی و ملاصدرا و پیروان آنها] می باشد، با صریح شرع انور مغایرت کلی داشته و مرجع آن به انکار واجب الوجود بالذات و نفی مقام شامخ احدیّت است.
مجموعه ی رسائل و مقالات فلسفی/41 و 42
علامه ی رفیعی قزوینی (استاد امام خمینی):
اشکال وارد بر وحدت شخصی وجود این است که با اعتقاد بدان، باید بیشتر مسائل و قواعد عقلی حکمت را به دور ریخته و آنها را از اعتبار علمی ساقط کنیم. و در مثل، علیّت حق تعالی و معلولیّت ممکنات، و حاجت ممکن در وجود خود به واجب؛ و اساس خدا پرستی و بندگی را با اعتقاد بدین قسم از وحدت وجود باید به کناری بگذاریم، و بعلاوه منکر محسوسات و خوّاص و آثار و تباین ذاتی اشیاء نیز بشویم!
مجموعه ی رسائل و مقالات فلسفی، مقدّمه/ 42،41
امام خمینی:
فریاد اناالحق ره منصور بود یا رب مددی که فکر راهی بکنیم.
دیوان امام خمینی(ره) صفحه 226
علامه محمد تقی جعفری:
مکتب وحدت موجود، با روش انبیاء و سفرای حقیقی مبدأ اعلی تقریباً دو جاده مخالف بوده، و به همدیگر مربوط نیستند، زیرا انبیاء همگی و دائماً بر خدای واحد، ماورای سنخ این موجودات مادی و صوری تبلیغ و دعوت کرده اند، و معبود را غیر عابد تشخیص، و خالق را غیر مخلوق بیان کرده اند… و دانشمندترین علما و فلاسفه عالم بشریت در نظر اعضای این مکتب مانند حیوانات لا یعقل می باشد.
مبدأ اعلی/ 74
علامه محمد تقی جعفری و استادش مرحوم آشتیانی:
ایشان در خاطره ای از استادش چنین نقل می کند: «یک روز: مرحوم آشتیانی در باره بسیط الحقیقة بحث می کردند و از حافظه حدود هفت، هشت سطر از عبارات ملاصدرا را با هیجانی خاص خواندند، پس از درس، من سؤال کردم اگر واقعا در عالم یک وجود است، یعنی لیس فی الدّار وجود الا هو و بقیه موجودات تحیثات و تشخصات اوست و… جناب عالی ارسال رسل، مسئولیت و حتی تکلیف عشق را چگونه حل می کنید؟ اگر من جزئی یا موجی از کمال مطلق هستم، پس عاشق چه کسی می شوم؟
ایشان این تعبیر را فرمودند که: اینها ذوقیاتی است که بزرگان ما فرموده اند. اعتقادات قلبی این بزرگان این نبوده است.
آفاق مرزبانی / 271- نهج الحقّ و کشف الصّدق / 57
* * *
________________________________________
علامه ی حلی:
مبحث پنجم: خداوند متعال با غیر خود یکی نمی شود. باطل بودن یکی شدن خداوند با دیگری بدیهی است، زیرا قابل تصّور نیست که دو چیز، یک چیز شود. البته جماعتی از صوفیان سنّی با مطلب (عقلیِ) بالا مخالفت کرده، نظر داده اند که خدای متعال با بدن عارفان یکی می شود، حتّی بعضی از ایشان گفته اند: خدای متعال، خودِ وجود است، و هر موجودی خداست. واین عین کفر و الحاد است. و خدا را سپاس می گذاریم و شکر می کنیم، که به واسطه پیروی از ائمه ی طاهرین(علیهم السلام) (و قبول توحید وحیانی و قرآنی)، ما را برتری بخشید، که به افکار هوس آلود و باطل [فلاسفه و عرفا] نگراییدیم.
نهج الحقّ و کشف الصّدق / 57
علامه ی حلی:
برخی صوفیان سنی مذهب گفته اند: خداوند نفس وجود است، و هر موجودی همان خداست. و این مطلب عین کفر و الحاد است و حمد مر خدایی را که ما را به پیروی از اهل بیت(علیهم السلام) ـ نه پیروی از نظرات گمراه کننده ـ فضیلت و برتری بخشید.
کشف الحق و نهج الصدق/57
علامه ی حلی:
بطلان اتحاد از ضروریات است زیرا معقول نیست دو چیز یک چیز بشود. البته جماعتی از صوفیان سنی (مانند ابن عربی) با این مطلب مخالف کرده اند و گفته اند که خداوند متعال با بدن های عارفان اتحاد پیدا می کند، حتی بعضی از ایشان می گویند خداوند خود وجود است [مانند ابن عربی که می گوید عارف کسی است که خدا را در همه چیز ببیند بلکه او را عین هر چیز ببیند (فصوص الحکم/192)] و این عین کفر و الحاد است.
نهج الحق / 571
علامه ی مجلسی:
صوفیه (عرفا و فلاسفه)که خدا آنها را لعنت کند از این بدعتها منفعت نبردند (یعنی سیر نشدند) بلکه به تحریف اصول دین پرداختند و معتقد به وحدت وجود شدند و معنای مشهور از وحدت وجود در این زمان که از مشایخ آنها شنیده شده است [که خدا عین موجودات است و موجودات عین خداست] کفر به خداوند عظیم است.
تنزیه المعبود فی رد علی وحدة الوجود/451 به نقل از الاعتقادات/18
مرحوم علامه وحید بهبهانی (قدس سرّه) :
پس از نقل کلام قائل به وحدت موجود و تمثیل آن به موج و دریا می فرماید: بدون تردید این اعتقاد، کفر و الحاد و زندقه و مخالف ضروریات دین است.
خیراتیه 2/57
مرحوم علامه وحید بهبهانی(قدس سرّه) :
مخفی نیست که کفر وحدت وجودی ها در نزد ارباب بصیرت اظهر و اعظم از کفر ابلیس است زیرا آنها منکر تباین بین خالق و مخلوق هستند و بطلان این قول از ضروریات و بدیهیات نزد جمیع مذاهب و ملل است.
خیراتیه/2/58 ـ تنزیه المعبود/454
مقدس اردبیلی:
بعضی از متأخرین اتحادیه مثل ابن عربی و شیخ عزیز نسفی و عبدالرزاق کاشی کفر و زندقه را از ایشان گذرانیده به وحدت وجود قائل شده اند و گفته اند که هر موجودی خداست «تعالی الله عما یقول الملحدون علواً كبیراً».
و ایضاً باید دانست که سبب تمادی و طغیان ایشان در کفر آن بود که به مطالعه ی کتب فلاسفه مشغول شدند و چون بر قول افلاطون و اتباع او اطلاع یافتند از غایت ضلالت گفتار غوایت شعار او را اختیار کردند و از جهت آنکه کسی پی نبرد که ایشان دزدان مقالات و اعتقادات قبیحه فلاسفه اند این معنی را لباس دیگر پوشانیده وحدت وجودش نام کردند و چون معنای آن را از ایشان پرسیدند از روی تلبیس گفتند که این معنی به بیان در نمی آید و بدون ریاضت بسیار و خدمت پیر کامل به آن نمی توان رسید و احمقان را سر گردان ساخته اند و جمعی از سفیهان در آن باب اوقات بسیار ضایع کردند و فکرها در آن باب دوانیدند و آن کفر عظیم را تاویل ها کردند.
حدیقة الشیعه/5661-روح مجرد / 515
* * *
حجت الاسلام محمد حسین طهرانی می گوید:
وحدت وجود مطلبی است عالی وراقی کسی قدرت ادراک آن را ندارد.
(مبدأ اعلی/108 و 111)
ما در اینجا این توهین را به وسیله ی دو شخصیت بزرگ پاسخ می دهیم:
الف: علامه محمد تقی جعفری:
اگر اصل را با وجود و موجود را واحد شخصی عقیده کردی، اعلم دورانی اگر چه الف را از باء تشخیص ندهی… و بالعکس، اگر راجع به وحدت موجود اظهار نظر کنی، جاهلترین مردمی اگر چه اعلم دوران باشی!!!
مبدأ اعلی/ 74
علامه محمد تقی جعفری:
دانشمندترین علما و فلاسفه عالم بشریت در نظر اعضای این مکتب مانند حیوانات لا یعقل می باشد.
روح مجرد /379
ب: مقدس اردبیلی:
و چون معنای آن را از ایشان پرسیدند از روی تلبیس گفتند که این معنی به بیان در نمی آید و بدون ریاضت بسیار و خدمت پیر کامل به آن نمی توان رسید و احمقان را سر گردان ساخته اند و جمعی از سفیهان در آن باب اوقات بسیار ضایع کردند و فکرها در آن باب دوانیدند و آن کفر عظیم را تاویلها کردند.
حدیقة الشیعه/566
* * *
________________________________________
علامه حلی:
علوم چهار دسته اند واجب عینی و واجب کفایی مستحب و حرام، فلسفه مانند موسیقی، سحر، قیافه شناسی و کهانت حرام است.
تذکرة الفقهاء 9/37
علامه شیخ جعفرکاشف الغطاء:
کافر چند قسم است: اول: کافر بالذات و آن عبارت است از منکر خدا و رسول خدا.
قسم دوم: آنچه که مستلزم کفر است مانند انکار بعضی ضروریات اسلام و متواترات از اخبار رسول خدا مثل اعتقاد به جبر و تفویض و قدم عالم و قدم مجردات و تجسیم (خدا را جسم دانستن) و تشبیه و حلول و اتحاد و وحدت وجود یا وحدت موجود.
کشف الغطاء/359
شیخ حر عاملی:
بطلان اعتقاد به وحدت وجود از ضروریات مذهب شیعه ی امامیه است و هیچ کس از علما به آن قائل نشده بلکه به انکار آن تصریح کرده اند و به فساد آن اتفاق نموده اند و تشنیع کرده اند کسی را که به وحدت وجود عقیده دارد و هر کس به آن قائل باشد از مذهب شیعه خارج است و ادعای تشیع از چنین کسی صحیح نیست.
اثنی عشریه / 59
آیت الله العظمی الشیخ عبد النبی عراقی (اراکی):
وحدت وجود چند قسم است، حاجی سبزواری آن را به چهار وجه تقسیم کرده و نام آنها را چنین بیان کرده توحید عوام، توحید خواص، توحید خاص الخاص و توحید اخص الخواص…
اگر مطلب همان است که توهم کرده اند، پس در این صورت چه کسی عابد است و چه کسی معبود، چه کسی خالق است چه کسی مخلوق، چه کسی آمر است و چه کسی مأمور، چه کسی نهی کننده است و چه کسی بر حذرشونده چه کسی راحم است چه کسی مرحوم، چه کسی مثاب است، چه کسی معاقب، چه کسی عذاب دهنده است و چه کسی عذاب شونده، چه کسی واجب الوجود است چه کسی ممکن الوجود است و …صوفیه قاطبتا قائل به وحدت وجود هستند و معنای آن این است که در خارج یک وجود بیش نیست و آن وجود نیز عین أشیاء است که لازمه اش این است که خداوند سبحان عین حیوانات نجس العین و عین کثافات و … باشد ((تعالی الله عما یصف الظالمون))
المعالم الزلفی فی شرح العروة الوثقی 1/357
آیت الله العظمی خوئی (ره):
… و اگر مرادش از وحدت وجود عکس معنای اول باشد یعنی قائل به وحدت وجود و موجود باشد حقیقتاً [که بر طبق مدرک ارائه شده مراد همین است] و معتقد باشد به یک موجود [یعنی وجود یک مصداق حقیقی بیش ندارد] ولکن این موجود دارای تطورات و شئونات زیاد و اعـتبارات مختلفه است و می گوید در مرتبه خالقیت خالق است و در مـرتبه ی مخلوقیت مخلوق است همانطور که در آسمان، آسمان است. در زمین، زمین و غیر ذلک.
این معنا همان است که به آن توحید خاص الخاص گفته می شود…
در این شک نیست که ملتزم شدن به چنین معنایی کفر واضح و زندقه ی ظاهر است، زیرا لازمه ی این معنا انکار خدا و انکار پیغمبر(صلی الله علیه و آله و سلم) است چون در این صورت دیگر برای خالق نسبت به مخلوق هیچ امتیازی نیست مگر به حسب اعتبار.
و هم چنین [بنابراین معنا] پیغمبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و ابوجهل ـ مثلاً ـ در حقیقت یکی هستند و لکن به حسب اعتبار با هم فرق دارند.
تنقیح 2/82
آیت الله العظمی سید محمد باقر صدر (ره):
بدون شک اعتقاد به مرتبه ای از دوگانگی که موجب تعلّق اندیشه خالق و مخلوق باشد مقوّم و ریشه و اساس اسلام است زیرا بدون آن عقیده توحید اصلا معنایی ندارد. بنابراین اعتقاد به وحدت وجود اگر به گونه ای باشد که آن دوگانگی را از اندیشه معتقد به وحدت وجود بزداید کفر است… گاهی ادعا می شود که فرق بین خالق و مخلوق فقط امری اعتباری و غیر واقعی است زیرا اگر حقیقت به طور مطلق و بدون صورت در نظر گرفته شود خداست، و اگر به طور مقید و دارای صورت های مختلف در نظر گرفته شود غیر خداست و…. این اعتقاد کفر است.
شرح عروة الوثقی
آیت الله العظمی سید عبدالاعلی سبزواری (ره):
اما کسانی که قائل به وحدت وجود هستند… از جمله وحدت در عین کثرت یا وحدت وجود و کثرت موجود، شکی نیست که خداوند تبارک و تعالی منزه است از چنین تصوراتی و از جمله وحدت واقعیّه ی شخصیّه به این معنا که خداوند تبارک و تعالی عین همه ی موجودات است و موجودات نیز عین خداوند تعالی است، شکی نیست در این که چنین عقیده ای انکار ضروری دین است [و حکم منکر ضروری دین به اتفاق فقهای امامیه معلوم است].
مهذّب الاحکام 1/388
آیت الله العظمی نجفی مرعشی(قدس سرّه):
حقیقت این است که به نظر من مصیبت صوفیه بر اسلام از بزرگترین مصیبت ها بوده است که ارکان اسلام را منهدم کرده، و در بنیان اسلام رخنه ایجاد نموده است… مطالب صریح کتاب و سنت را تحریف کردند، با احکام فطری و عقلی به مخالفت برخاستند، و به وحدت وجود، بلکه بالاتر از آن به وحدت موجود قائل شدند.
تعلیقات احقاق الحق1/183 ـ 185
آخرین ضربت بر مسلک وحدت وجودیها
علامه محمد تقی جعفری:
حضرت آقای علامه [حـائری سمنانی] غایت تتبع و تحقیق و تدقیق را انجام داده و محیالدین ها و جام ها و صدرالمتالهین را از مقام پرستش پایین آورده و بدون مبالغه آخرین ضربت را برمسلک وحدت موجود و وحدت وجود (قسم مخصوصش) وارد آورده، و ما چنین گمان می کنیم که اگر کسی پس از انتقادات حقیقیه معظم له، در مقام اثبات آن مسلک درآید، ناچار با چند عدد شعر گل و بلبل انجام خواهد داد، این جانب که در صدد بیان شمه ای از اهمیت مطالب این کتاب برآمده ام پس از مطالعه چهارهزار کتاب فلسفه و عرفان غربی(تقریبا) غیر از کتب فلسفی و عرفان شرقی این مشی علمی و فلسفی که از معظم له در این مبحث مشاهده نموده ام، منحصر دیده و بدون مبالغه گواهی به انفراد معظم له در تحقیقات این مبحث می دهم.
مقدمه ی حکمت بوعلی، نور الصادق 9/ 511- حکمت بوعلی 2/238
* * *
وحدت وجود = کمونیسم (مادیین)
الف: علامه حائری سمنانی:
اصالت وجود به وحدت وجود می کشد و وحدت وجود چشم مادیین [کمونیسم] را روشن می کند.
حکمت بوعلی 2/238
ب: علاء الدوله سمنانی:
درباره ی وحدت وجود ابن عربی می گوید: در جمیع ملل و نحل کسی بدین رسوائی سخن نگفته است و چون نیک بازشکافی مذهب طبیعیه و دهریه بهتر به بسیاری از این عقیده اند.
نفحا ت الانس/483 ـ 482
ج: آیت الله العظمی خوئی(قدس سرّه):
حزب توده مثل عقیده به فلسفه که ضد اصول اسلام است می‌باشد پس این عقیده کفر و شرک است.
مستدرک سفینة البحار/300
د: علامه محمد تقی جعفری:
اگر تمامی تعارفات و روپوشی و تعصب های بیجا را کنار بگذاریم و از دریچه بیغرض خود حقیقت مقصود را بررسی کنیم در اثبات اتحاد میان مبدأ و موجودات به تمام معنا، در افکار بعضی از این دسته تردید نخواهیم کرد… بدون شک عبارات و سخنان گروهی از آنها را نمی توانیم به هیچ وجه تأویل و تصحیح کنیم، یعنی در حقیقت به تناقضات و سخریه عبارات خود گویندگان مبتلا خواهیم شد… و حاصل مقصود را با دو کلمه بیان میکنیم: خدا عین موجودات، و موجودات عین خداست» یعنی در حقیقت در واقع یک موجود بیشتر نداریم.
مبدأ أعلی/ 72
اگر با عبارت مختصری ادا کنیم باید بگوییم: در نظر این عدّه خدا عین موجودات و موجودات عین خداست.
مبدأ أعلی/ 71
سپس ایشان نتیجه میگیرند که سخن عرفا در نهایت با سخن مادیون یکی است چرا که هر دو تنها یک موجود قبول دارند که عرفا نام آن را خدا، و مادیون نام آن را ماده می گذارند!
مبدأ أعلی/ 72
***
محمد باقر هزار جریبی غروی در اجازه مبسوط خود به علامه بحر العلوم می فرماید:
و او را بر حذر می دارم از این که عمر عزیز خود را در علوم غلط انداز و بی ارزش فلسفی صرف نماید ;چرا که به درستی، آنها مانند سراب بقیعه ای است که تشنه آن را آب پندارد.
مستدرک سفینة البحار/ج 8
علامه ی حلی:
فارق بین اسلام و فلسفه این مسأله است که خداوند قادر نبوده و مجبور باشد، و این همان کفر صریح است.
نهج الحق/125
سؤال سید مهنّا از علامه حلّی (ره):
چه می فرمایید در مورد کسی که به توحید و عدل و نبوت و امامت معتقد است اما می گوید عالم قدیم است؟ حکم وی در دنیا و آخرت چیست؟
جواب علامه ی حلی: بدون اختلاف بین علما، هر کس معتقد به قدم عالم باشد کافر است، زیرا فرق مسلمان با کافر همین است، و حکم او در آخرت به اجماع، حکم بقیه کفار است.
أجوبة المسائل المهنائیه/89
[آقای حسن زاده آملی میگوید عالم قدیم است]
هزار و یک نکته/103
***
________________________________________
«فتاوای مراجع»
هر کسی آسان به حدّ مراجع تقلید نمی رسد صلاحیت های زیادی لازم است، غالباً مراجع قله های علمی حوزه های علمیه محسوب می شوند بنابراین احترام مراجع بایستی محفوظ باشد باید تکریم شوند.
سـخنرانی مقام معظم رهبری در تاریخ 89/7/29 در قم
13 ذی القعده 1431
اشاره:
مرزداران حریم مکتب وحی و بزرگان دین، پیوسته به بطلان عقیده وحدت وجود تصریح داشته، و در این باره کتابها نوشته اند، و تمامی عالمان بزرگ که در پیوند با دین, فقه اکبر و اصغرند، و لو اینکه در مقامی به تشریح و تبیین عقیده وحدت وجود پرداخته باشند، اما هرگاه در مقام فتوی و اظهار نظر برآمده اند متفقا به «مخلوقیت حقیقی ما سوی الله»، و بطلان اعتقاد به «عینیت و یکی بودن وجود خالق و خلق» تصریح کرده اند. بنابراین، کسانی که خیال می کنند عقیده «وحدت وجود» معجزه شگفت و شگفتی فزای فکر و اندیشه است، و فهم آن تنها اختصاص به کسانی دارد که آن را پذیرفته اند، باید متوجه باشند که به چه کسانی نسبت نفهمی و جهالت می دهند. و عقیده ای را که از فرآورده های افکارخود اندیشان به دور از تعالیم و براهین قاطع معلمان آسمانی در هند و یونان باستان است، و با هزاران توجیه و تأویل نادرست شواهدی از متشابهات دینی بر آن اقامه می شود به ستاره های آسمان می آویزند. اگر این عقیده تا این حد غیر قابل فهم است، از کجا می توان دانست آنان که آن را پذیرفته اند از نفهمیدن آن نبوده است؟!! گویا شرط فهمیدن این عقیده پذیرفتن آن است که هر کس آن را بپذیرد حتماً آن را فهمیده است!! و هر کس زیر بار آن نرود حتما آن را نفهمیده است!!
مرحوم سید محمد کاظم یزدی(قدس سره)
در «عروة الوثقی» وحدت وجودیان ملتزم به لوازم فاسد مذهبشان را نجس دانسته است.(1)
جمع کثیری از فقها و أعلام در حواشی خود بر عروة الوثقی فتوای ایشان را تأیید نموده، و بر آن تعلیقه و حاشیه ای نزده اند و البته اگر وحدت وجود عقیده سالمی بود هرگز ممکن نبود که التزام به لوازم آن موجب کفر و نجاست باشد. و بدون شک متخصص در فقه و کلام و عقاید عقلی و برهانی واقعی، این بزرگوارانند نه گول خورده هایی که هیچ گاه از وادی فلسفه و تصوف بیرون نرفته اند، و جز قواعد خلاف عقل و برهان فلسفه و عرفان و تصوف هیچ نمی دانند، و خیال می کنند که تخصص در فلسفه و تصوف به معنای پذیرفتن آنهاست! و عدم تخصص هم به معنای باطل شمردن آنها! لذا هر کس را که مخالف اوهام فلسفی باشد غیر متخصص! و هر کس را که فریفته فلسفه باشد مضحکانه متخصص می شمارند! کما اینکه علامه ی جعفری می فرماید:
اگر اصل را با وجود و موجود را واحد شخصی عقیده کردی، اعلم دورانی اگر چه الف را از باء تشخیص ندهی… و بالعکس، اگر راجع به وحدت موجود اظهار نظر کنی، جاهلترین مردمی اگر چه اعلم دوران باشی!!!(2)
سؤال از مراجع در مورد وحدت وجود و عقاید دیگر عرفا و فلاسفه
محضر مبارک مرجع عالیقدر شیعه حضرت آیت الله العظمی….
پس از تقدیم سلام و تحیات وافره …
اگر در مسئله غلات و مجسمه و مجبره و کسانی که عقیده به وحدت وجود دارند از صوفیه که مرحوم سید در عروه دارد(3) نظری دارید نفیاً و اثباتاً مرقوم بفرمایید.
ان شاءالله در ظلّ توجهات حضرت بقیة الله الاعظم ارواحنا فداه سایه ی عزّ حضرتعالی بر سر مسلمین جهان مستدام، وجود پر برکت آن مرجع عالیقدر از جمیع بلیّات محفوظ و مقرون به صحت و عافیت باشد.
28 جمادی الثانی 1417
جمعی از طلاب مقیم حوزه علمیه قم
پاسخ حضرت آیت الله العظمی حاج شیخ جواد تبریزی(قدس سره):
نظر ما با نظر صاحب عروه در این مسئله موافق است با مختصر تفاوتی که چندان دخل در مطلب ندارد. و الله العالم
[یعنی وحدت وجودیها اگر ملتزم به لوازم آن باشند کافر و نجسند]
پاسخ حضرت آیت الله العظمی حاج شیخ محمد فاضل لنکرانی(قدس سره):
اگر این ها الوهیت و وحدانیت خدای سبحان را و یا نبوت نبی اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) را انکار کنند یا یکی از ضروریات دین را انکار کنند که مستلزم انکار نبوت باشد، نجس می باشند.[بدیهی است که عقیده ی به وحدت وجود چنین لوازمی را در بر دارد]
پاسخ حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی مدظله العالی:
بسمه تعالی، فتوای ما را درباره ی آن چه مرحوم محقق یزدی در عروه آورده، در تعلیقات ما ملاحظه کنید، توضیحات بیشتر را در کتاب جلوه ی حق مطالعه نمایید. [حضرت ایشان نیز فتوای صاحب عروه را تأیید می نمایند]
پاسخ حضرت آیت الله العظمی حاج سید محمد وحیدی(قدس سره):
بسمه تعالی، نظر ما در این مسئله با مرحوم سید موافق است.
پاسخ حضرت آیت الله العظمی حاج شیخ حسین نوری همدانی
بسمه تعالی؛ و اما مجسمه و مجبره و وحدت وجود صوفیه در صورتی که متوجه و ملتزم به لوازم مذهب خود باشند نجس می باشند. ولی اگر مانند بسیاری از عوام آن ها که متوجه و ملتزم به لوازم مذهب خود نمی باشند محکوم به طهارت هستند.
پاسخ حضرت آیت الله العظمی شبیری زنجانی:
بسمه تعالی؛ انحراف از طریقه فقهاء بزرگ امامیه انحراف از جاده مستقیم و القاء در تهلکه است و باید از آن اجتناب شود.
[یعنی آنچه که امثال صاحب عروه فرموده اند صحیح و طریق حق است]
پاسخ حضرت آیت الله العظمی حاج شیخ محمدتقی بهجت(قدس سره):
بسمه تعالی؛ در زمان فعلی که پیروان ولایت و فرقه ی حقه ی شیعه در اقلیت و محصور کفار و ایادی آن ها هستند، هرگونه دسته بندی و تفرقه میان شیعیان کمک به کفار است و جایز نیست. و هرگونه دامن زدن و تفرقه افکنی [که ترجمه ی کتابهای فلاسفه ی یونان به همین منظور بوده است] هم همان حکم را دارد و سبب ضعف بیشتر در برابر کفار خواهد بود. و هر چه که شیعه را از قرآن و سنت و اهل بیت عصمت و طهارت و انجام وظایف شرعیه باز می دارد و جدا می کند[مانند عقاید فلاسفه و عرفا]، تبلیغ و ترویج و اشاعه آن جایز نیست.
فقهایی که در حاشیه ی عروة با فتوای مرحوم سید موافقت کرده اند و وحدت وجودیها را کافر و نجس دانسته اند عبارتند از:
1- امام خمینی
2ـ آیت الله سید ابوالقاسم خوئی
3ـ آیت الله سید محسن حکیم
4ـ آیت الله سید احمد خوانساری
5ـ آیت الله سید محمود شاهرودی
6ـ آیت الله سید محمد رضا گلپایگانی
7ـ آیت الله سید محمد هادی میلانی
8ـ آیت الله سید شهاب الدین نجفی مرعشی
9ـ آیت الله سید حسن قمی
10ـ آیت الله رفیعی
حضرت آیت الله العظمی وحید خراسانی :
این سنخیتی که بین علت و معلول قائلند باطل است، وحدت وجود و موجود از ابطل اباطیل است و کفر محض است.
ما امام صادق را نشناختیم، اگر جعفر بن محمد را می شناختیم، دنبال این و آن نمی رفتیم، قی کرده های فلاسفه یونان را نشخوار نمی کردیم، زباله های عرفان اکسلوفان را هضم نمی کردیم.(4)
سؤال دیگر از حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی مدظله العالی در موردوحدت وجود، حلول، مهدویت نوعیه، صلح کل و ترک عبادات و محرمات
سؤال: نظر حضرتعالی در مورد عرفانی که قائل به طریقیت و وحدت وجود و موجود و حلول و مهدویّت نوعیّه و صلح کلّ و ترک عبادات و محرمات می باشند، چیست؟ با توجه به این که داشتن این گونه عقاید مستلزم انکار ضروری دین می باشد، آیا این گونه افراد در حکم بقیّه کفارند یا خیر؟ و اگر کسی قبلاً در سلک مسلمانها بوده ولی بعدها در اثر ارتباط با این فرقه دارای چنین عقایدی شده باشد و عقایدش را هم برای دیگران اظهار کند، آیا چنین کسی در حکم مرتدّ است یا خیر؟
جواب: بسمه تعالی، فِرَق صوفیّه، عموماً گرفتار انحرافاتی هستند، بعضی بیشتر و بعضی کمتر. کسی که عقائد فوق را داشته باشد مانند: حلول و اتحاد و وحدت موجود و ترک عبادات و انکار محرمات، تردیدی در کفر او نیست و اگر قبلاً مسلمان بوده و بعد به این عقائد پیوسته است بدون شک مرتدّ شده است و تا آنجا که ممکن است باید در رفع شبهات آنها از طریق منطقی کوشید و اگر ممکن نشد، باید از آنها جدا شد.
همیشه موفق باشید 77/1/15
ناصرمکارم شیرازی
در پاسخ به سؤال دیگری که در خصوص تفکر وحدت وجود از آن بزرگوار شده است چنین مرقوم فرموده اند:
وحدت وجود معانی متعددی دارد، آنچه به طور قطع باطل و به عقیده ی همه ی فقها موجب خروج از اسلام است، این است که کسی معتقد باشد خداوند عین موجودات این جهان است(5) و خالق و مخلوق و عابد و معبودی وجود ندارد همانطور که بهشت و دوزخ عین وجود اوست و لازمه ی آن انکار بسیاری از مسلمات دین است، هرگاه کسی ملتزم به لوازم آن بشود خارج از اسلام است و غالب فقهای معاصرـ اعم از احیاء و اموات (رضی الله عنهم) این موضوع را پذیرفته و در حواشی عروه، به آن اشاره کرده اند.
همیشه موفق باشید 1384/3/11
فتاوای دیگر در مورد وحدت وجود
متن سؤال از مراجع تقلید در رابطه با شرکت در برخی از جلسات درس و بحث فلسفه و عرفان مانند آقای صمدی آملی و جواب آن
باسمه تعالی، مدتي است در برخي از شهرها فرزندان ما در جلساتي شرکت مي کنند که مباني درس هاي آن ها مطالبي است که در ذيل مي آيد. لطفا بیان فرمایید که شرکت در این جلسات جایز است یا خیر؟
1- (وجود حق متعال متن وجود جمادات و نباتات و حيوانات و انسانها است، يعني ما دو وجود نداريم، بلکه هر چه هست يک وجود است که در قوالب و اندازه هاي گوناگون ظهور کرده است، نه اين که وجود زمين غير از وجود آسمان و وجود آسمان غير از وجود حق متعال بوده باشد).
2- (از آنجا که حقايق هستي بي منتها است پس فهم حقايق اشياء نيز بي منتها بوده و همچنان ادامه دارد. يا نبايد الف را به زبان آورد همچون سوفسطائیها که اصلا قائل به موجود بودن خود نيستند، و يا اين که به محض اقرار نمودن بدان بايد آن را ادامه داد. و چه راحت است که از همان ابتدا سوفسطي بشويم و بگوييم اصلا الفي نداريم. و چه عجيب است که بالاخره همه ما در اين مسير بايد سوفسطي شويم و بگوييم نه ما هستيم و نه ديگران هستند. فقط خداست و خدا. حرف اول و آخر خدا است، و خدا است دارد خدايي مي کند. از آن به بعد ديگر انسان هيچ نگراني ندارد و راحت مي شود).
3- (نه تنها نمي خواهيم از معلول به علت برسيم بلکه قصد نداريم از علت به معلول هم راه يابيم به دليل اين که ما اصلا معتقد به علت و معلول جدا نيستيم).
4- (مراد ما از وحدت وجود، عينيت وجود زمين و وجود آسمان با وجود حق متعال است).
5- (فيلسوف و عارف هر دو قائل به وحدت وجود هستند… تمام انبياء و ائمه و همه حجج و رسولان الهي فيلسوفند و اينان فلاسفه اصلي اند). (انسان قابليت رسيدن تا مقام ذات را دارد، و چون مي بيند که نمي تواند آن ذات را پايين بياورد و ذات را خودش کند لذا خودش بالا مي رود و او مي شود).
6- (جنات درجات دارد تا آن جا که مي فرمايد ((وادخلي جنتي))، که اين جنت، جنت ذات است).
1 تا 6- مدارک مطالب مورد سؤال به ترتيب: 1 تا 6: شرح نهاية الحکمة، داوود صمدی آملی،
صفحات: 124؛ 15؛ 110 ـ 111؛ 115؛ 47؛ 86. 7) آداب سالک الی الله، داوود صمدی آملی، 79
پاسخ های مراجع تقلید در مورد وحدت وجود و بعضی دیگر از مطالب فلسفه و عرفان
که توسط آقای حسن زاده آملی و شاگردانش منتشر می شود.
پاسخ رهبر معظم انقلاب :
بسمه تعالی شرکت در جلسات مذکور که با عقاید انحرافی آمیخته و موجب ترویج باطل است، جایز نیست مگر برای کسانی که قدرت پاسخگویی به شبهات و ارشاد و راهنمایی و امر به معروف و نهی از منکرِ متصدیان جلسات مذکور را دارند.
حضرت آيت الله العظمی حاج شیخ لطف الله صافی گلپايگانی دامت برکاته :
بسم الله الرحمن الرحیم
شرکت در چنین جلساتی حرام و موجب گمراهی و غضب خدای متعال است و هر مکلّفی علاوه بر اینکه نباید خودش شرکت کند باید دیگران را نیز آگاه کند تا گمراه نشوند.
والله العالم 29/11/1430 ق
حضرت آیت الله العظمی حکیم :
السلام علیكم و رحمة الله و بركاته
ج- شرکت در این جلسات حرام است و تمام این مطالب باطل است و اعتقاد به آن کفر روشن است و خروج از دین است و هرکس معتقد به وحدت وجود باری تعالی با ما سوی الله بشود از توحید خارج شده و لادین است و آنها ابا ندارند که به پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه(علیهم السلام) تهمت بزنند … و هیچ انسانی حتی خاتم الانبیاء که اشرف مخلوقات است نمی تواند بذات حق تعالی برسد فضلاً از اینکه ذات پایین بیاید چون خلاف ضرورت است و از خداوند متعال دوری از این عقاید فاسده را خواستاریم.
حضرت آیت الله العظمی حاج شیخ علی صافی گلپایگانی :
شرکت در این قبیل جلسات (با توجه به مراتب فوق الاشعار) که باعث اضلال مؤمنین و مؤمنات می گردد جائز نیست.
دهم ذی الحجة الحرام 1430
حضرت آیت الله العظمی بهجت :
بسمه تعالی: شرکت در این جلسات بالخصوص برای جوانان و مبتدی ها جائز نیست.
حضرت آیت الله العظمی آقای حاج سید محمد باقر شیرازی ـ مشهد
… اگر چه شکی در حرمت شرکت در مجالس مذکور برای عموم، خاصه جوانان عزیز نیست (مگر برای افراد معدودی که اولاً کاملا اطمینان ازاثبات ایمان خود داشته باشند و برای رفع شبهات و اثبات بطلان آنها باشد). لکن تنها فتوا به حرمت شرکت در مجالس مذکور و شرکت ننمودن افراد در آنها کافی نیست، بلکه بستن این مجالس، و ممنوع نمودن انعقاد آنها قانونا لازم است، و ممنوع نمودن انعقاد این مجالس قانونا و شرعاً اگر از ممنوع نمودن شراب خانه ها و مبارزه با بی حجابی یا بد حجابی و امثال آنها لازم تر نباشد کمتر نیست، خاصه آن که این گونه افکار خرافی و باطله باعث سوء استفاده دشمنان مکتب امامت و ولایت خاصه وهابیت، در نسبــت دادن شیعه به کفر و نجاست می گردد.
1389/5/24 مصادف با 4 ـ رمضان المبارک 1431
محمد باقر بن عبدالله الشیرازی
حضرت آیت الله العظمی دوزدوزانی:
بسمه تعالی
وحدت وجود به آن معنی که در سؤال ها آمده سخیف ترین عقیده ی بعضی صوفی هاست که این قول را به جهله صوفیه نسبت داده اند، پس نباید در این جلسات شرکت نمود و باید دیگران را از رفتن به این گونه مجالس بازداشت.
89/8/30
حضرت آيت الله العظمی نوری همدانی دامت برکاته :
بسمه تعالی
سلام علیکم؛ در فرض سؤال اینگونه بیانات جزء افکار انحرافی است و حضور در اینگونه مجالس جایز نیست.
88/9/6
حضرت آيت الله العظمی سبحانی دامت برکاته :
بسمه تعالی
جلساتی که این نوع بحث ها مطرح می شود شرکت در آنها برای افراد ناوارد جائز نیست مگر فردی که بتواند پاسخ این نوع اندیشه ی باطل را بدهد و چنین فردی نادر است.
والله العالم 28 ذی قعدة الحرام 1430
* * *
آیت الله العظمی اراکی:
من حاضرم با فلاسفه مباهله کنم.(6)
مرحوم قاضی:
در فلسفه از دین خبری نیست.(7)
علامه حلی:
از جمله کسانی که جهاد با آنها واجب است فلاسفه اند.(8)
سید هاشم حداد و شادی در روز عاشورا
حجت الاسلام محمد حسین طهرانی:
در تمام دهه های عزاداری، حال حضرت حداد، بسیار منقلب بود. چهره سرخ می شد و چشمان، درخشان و نورانی، ولی حزن و اندوه در ایشان دیده نمی شد، سراسر ابتهاج و مسرّت بود. می فرمود: چقدر مردم غافلند که برای این شهید جان باخته [امام حسین(علیه السلام)]، غصه می خورند و ماتم و اندوه به پا می دارند! صحنه ی عاشورا عالی ترین مناظر عشق بازی است… به تحقیق روز شادی و مسرّت اهل بیت است.(9)
________________________________________
پی نوشت ها:
1- عروة الوثقی،1/145، مسأله199.
2- مبدأ اعلی/108 و 111
3- مرحوم سید در بحث نجاسات (الثامن: الکافر باقسامه) می فرماید: شکی در این نیست که غلات و خوارج و نواصب نجس هستند (غلات کسانی هستند که یکی از ائمه یا اقطاب و پیران خود را خدا می دانند یا می گویند خدا در او حلول کرده است مثل علی اللهی ها و حسین اللهی ها) و اما مجسمه (کسانی که خدا را جسم می دانند) و مجبره (یعنی کسانی که جبری مسلک هستند و انسان را در انجام اعمال و افعال بی اختیار می دانند) و کسانی که عقیده به وحدت وجود دارند اگر ملتزم به لوازم مذهبشان باشند نجس می باشند.
تذکر: اعتقاد به وحدت وجود مورد بحث (به معنای عینیت موجودات با خداوند) و موارد دیگر در کتاب های ابن عربی، مثنوی، شبستری نعمت الله ولی و از معاصرین در کتاب های آقای حسن زاده آملی، صمدی آملی، غرویان، سید جلال آشتیانی، جوادی آملی و … موج می زند، برای اگاهی بیشتر در این موضوعات با مجله ی نورالصادق ارتباط برقرار فرمائید.
4- فایل صوتی موجود است.
5ـ برای اینکه معلوم شود که عرفا و فلاسفه چنین عقیده ای دارند به نمونه هایی از سخنان آنها در قسمت طرفداران وحدت وجود در همین فصل مجله مراجعه شود (صفحات 171 تا 185)
6- شناخت اجمالی کلام، فلسفه، عرفان / 45
7- عرفان متعالی / 193
8- تذکرة الفقهاء 9/41
9- روح مجرد / 84