عباس افندی، بریتانیا و صهیونیسم

عباس افندی، بریتانیا و صهیونیسم

سید مقداد نبوی رضوی

چکیده:

عباس افندی (پیشوای دوم آیین بهائی) پس از تسخیر فلسطین از سوی انگلیسیان در پایان جنگ جهانی اول مورد تقدیر قرار گرفت. این مقاله بر آن است تا آن بزرگداشت را ریشه یابی کند. یافته های آن چنین می نمایاند که وی از دهه های پیش با یهودیان مهاجر به فلسطین مراوده داشت و به نفع ایشان می کوشید.

کلیدواژه: عباس افندی، فلسطین، یهودیان مهاجر، بریتانیا و صهیونیسم.

***

روایت عثمانی ها از همکاری عباس افندی با یهودیان (1309 ق.)

قدیمی ترین روایت تاریخی گویای آن ارتباط که این پژوهش بر آن آگاه است، گزارشی است که در سال 1309 ق برای اسلامبول فرستاده شده است. این گزارش – که تصویرش در پایان این پژوهش آورده شده – گویای آن است که عباس افندی، همراه با دو تن از صاحب منصبان عثمانی، در فلسطین، برای کسب ثروت، زمین های اعراب ناتوان و تنگدست را با قیمت کم می خرید و با قیمت بالا به یهودیان مهاجر می فروخت:

گزارشی مبنی بر تملک غیرقانونی [زمین] در فلسطین

از سوی یهودیان اخراجی از روسیه و رومانی⁽¹⁾

گزارشی دربارۀ یهودیان تبعیدشده از کشورهایی همچون روسیه و رومانی که به طور غیرقانونی در نواحی یافا و حیفا در فلسطین ساکن شده اند؛ همچنین، کسانی که بدانها کمک کردند و چگونگی این کمک ها [و نحوۀ واکنش یهودیان به مخالفانشان.]^{( 2)}

گزارش صادقانۀ عاجزانه مان خدمت عتبۀ ثریا

مرتبۀ حضرت خلافت پناهی

ما، چاکران نسل اندرنسل، با بخشش ها و نیکی های فراوان دولت ابدمدت عالیۀ عثمانی پرورده شده و با این احساسات وجدانی و بر اساس فطرتی که با آن سرشته شده ایم و غیرت دینی و وطنی مان، در هر طرف ممالک محروسۀ شاهانه، در صورت گزارش و یا مشاهدۀ حرکتی که مخالف رضای خاطر حضرت شاهنشاه باشد، خود را مجبور و مکلف به عرض و اِخبار [آن] می دانیم. این بندگان، در اصل، از اهالی بلکا و بیروت و حیفا بوده، در زمانی که در سنجاق های⁽³⁾ عکا و بلکا مشغول مأموریت بودیم، در قضای⁽⁴⁾ حیفا که تابع سنجاق عکاست، بی محابا و در جلو چشم مردم، حرکاتی که به طور کلی ضد ارادات مکارم آیات و دل خواه عالی حضرت ظل اللّهی است، به وقوع پیوسته [و] بر وجه زیر به عرض و گزارش [این] حرکات و معاملات ناپسند و بدخواهانه که به طور مستند [و معتبر] به سمع چاکرانه رسیده است، جرئت می کنیم. معروض می دارد:

در حالی که وارد شدن یهودیان اجنبی رومانیایی و روسی به ممالک محروسۀ شاهانه و به ویژه قسمت فلسطین و اسکان و تملیک قطعی اراضی از سوی ایشان با ارادۀ سنیۀ حضرت پادشاه ممنوع بوده و این بر هر کس معلوم است، در سال ماضی، برخی از ایشان، با پنهان کردن منافع و مقاصد ذاتیشان و برخی دیگر، به تحریک افکار و نیات مضر و فاسدشان، [از جمله،] مصطفی افندی (قائم مقام⁽⁵⁾ سابق حیفا) و جناب احمد شکری و علی (مفتی عکا) و مصطفی (رئیس بلدیۀ حیفا) و نجیب افندی (از اعضای مجلس اداره)، با واسطه گری دو یهودی به نام های موسی هانکر و مایر زبلون (از اتباع دولت روسیه و از افراد بارون هیرش) که در روستاهای یافا و حیفا ساکن بوده، در زمان جناب حضرت صادق پاشا (سنجاق بیگ⁽⁶⁾ عکا) که ادارۀ یافا و حیفا نیز بر عهدۀ او بود، صدوچهل خانواده از یهودیان اجنبی را که به صورت رسمی از روسیه تبعید شده و پیش از این از آنها نام بردیم، به قضای حیفا آورده و ایشان را پذیرش کرده و در رسیدن آنها، والی سابق آدانا و برادر سنجاق بیگ مشارٌ إلیه، جناب حضرت شاکر پاشا و جناب سلیم نصرالله الخوری افندی (از اهالی جبل لبنان) نقش داشتند. [شاکر پاشا و سلیم نصرالله] که زمین هایی با نام های «حاضره» و «دَردَره» و «نفیعات» را در اختیار داشتند و در گذشته، به هزار و هشت صد عدد قائمۀ⁽⁷⁾ صدتایی خریده بودند، به یهودی نام برده به هجده هزار لیره فروخته و علاوه بر این، پس از آن که دو طرف معامله در مورد صرف و اعطای دوهزار لیرۀ اضافه به مأمورین معاملیه برای کمک هایشان به نتیجه رسیدند، با کاردانی عزیز (مأمور پلیس حیفا در طرف برکینجه) و مأمور ضابطه، سرگرد علی آقا، یهودی مزبور با کشتی از ساحل مملکت⁽⁸⁾ خارج شده و [یهودیان] در اطراف قضا پراکنده شدند.⁽⁹⁾

در کنار این موردی که مربوط به ارادۀ سنیۀ حضرت پادشاهی بوده و محتاج و منحصر بدان است، [باید گفت که] مصطفی افندی، با انجام کارهایی خارج از صلاحیت، جرئت کرده که اجازه نامه هایی به صورت جعلی با تاریخ قدیم تنظیم کرده و با اعطای آنها در اراضی نام برده، صدوچهل خانه را دوباره ساخته و [آنجا را] به شکل روستا درآورده، یهودیان را سکونت داده و پیش از این که محصولی تولید شود، مالیات مقرر کرده و آنها را جزو اتباع قدیمی سلطنت سنیه و ساکن قریۀ نام برده به حساب آورده است. به این نیز بسنده نشده [و] گفته شده که نام برده از اتباع دولت عالیه بوده و در [یکی از] قضاهای صفد و طبریه متولد شده و از قدیم در قریۀ مزرعات الخفیرة ساکن بوده است.

[در شرایطی که] هنوز جمعیت شان ثبت نشده، درخواست ها و خواهش هایی که ترتیب داده می شوند، با پرداخت پول جمعیت شان ثبت شده و مطابق قرارداد مخفی مبنی بر پرداخت یک مجیدیۀ سفید از سوی هرکدام از توانگران که بر اساس بخشنامه ای که از سوی حکومت تنظیم شده، جزای نقدی [عدم ثبت نام در سرشماری] شش مجیدیه [برای توانگران] و لزوم معافیت فقرا [از پرداخت جریمه] است، ظرف یک روز تمام معامله انجام شده و به یکایک شان تذکرۀ عثمانی داده شده [و] در سایۀ تلاش های مأمورین محلی، یهودیان خارجی که به صورت قاچاق وارد ممالک محروسه شده، طی یک روز متوطن و حکم اهالی قدیم را کسب کرده اند و با این وسیله، مفتی عکا، علی افندی، که نمایندۀ علی پاشا بوده و سلیم نصرالله الخوری افندی جبل لبنانی با دریافت هجده هزار لیره برای زمین هایی که خرید و فروش کرده اند، از منافع مقدس ملت چشم پوشی کرده و معاملات انجام شدۀ یهودیان طرد و تبعید شده از ممالک اجنبی نیز مانند کمک به تأمین اسباب استراحت این یهودیان و ترویج افکار مضر ایشان آشکار بوده و در دوایر رسمی حیفا و عکا با قیودات شان اثبات شده و [ما،] بر اساس امر بدیهی و ظن عاجزانه مان در این باب، به تحقیقات و نتایج آن اعتماد کردیم.

پیش از این، از طرف بعضی اشخاص نیز اطلاعاتی داده شده بود و در موارد لازم، از مجاوران عکا و حیفا، از سنجاق های نابلس و قدس، دربارۀ واقعات یادشده بازپرسی انجام شد تا درستی گزارش های عاجزانه مان ثابت شد و مشخص است که اکنون، هر کشتی، هنگامی که به حیفا رفت وآمد می کند، در انتقال و پذیرش یهودیانی که می آورد، نقش دارد. گذشته از این، پیشتر، مالک اصلی روستایی که امروزه «زمارین» نامیده می شود و به بارون روچیلد⁽¹⁰⁾ اختصاص دارد و زیر حمایت اوست و فقط توسط یهودیان پر شده و [تعداد] بناهایش تا کنون به نزدیک هفت صد خانه رسیده، بدون وارث وفات کرده بود و پس از اعطای اعلام شرعی مبنی بر لزوم ثبت روستای مذکور در دفتر محلولات، مشخص نیست که چه اتفاقی افتاده که به یهودیان فروخته شده و برای کسب وسعت و اهمیت یافتن آن مکان، به صورت پی درپی، سه روستا به نام های «اشفیا» و «أم الطوط» و «أم الجمال» نیز تملیک و به آنها ملحق کرده اند و یهودیان مشارٌ إلیه برای مراجعاتی که هر وقت و زمانی [می تواند] وقوع پیدا کند و برای اجرای تسهیلات مقتضی جهت کارهایشان، یک زمین خراب که تنها دو سه هزار غروش⁽¹¹⁾ قیمت دارد نیز از صادق پاشا به دو هزار لیره⁽¹²⁾ خریده اند. به دنبال آن، در [منطقۀ] میان حیفا و یافا، در بحریۀ شوطوطی، بیش از سی هزار مقیاس⁽¹³⁾ اراضی مهم معروف به «هیشموز زرکا» قرار دارد که با زمین های سلطنتی هم حدود است که هر مقیاس به قیمت یک لیره، [در مجموع] به سی هزار لیره فروخته می شود که مسئلۀ فروش پنج هزار مقیاس از آن، هر مقیاس به قیمت سه غروش، [در مجموع] به پانزده هزار غروش به یهودیان زمارین – که پیش از این بدان اشاره شد-موجب تعجب فراوان شده است.

گذشته از اینها، قسمت اعظم، یعنی بیش از پانزده هزار مقیاس، از یک محل مشهور به «جبل کرمل» که از سوی دولت در آن حوالی اهمیت کسب کرده، با مداخلات و راهنمایی های مصطفی افندی الخلیل (رئیس بلدیه) و نجیب افندی الیاسی (از اعضای اداره) به راهبان دیر الکرمل، به نام فرانسه، فروخته شده و بعد از آن، در اثر رقابت و حسادت طولانی اتباع دولت آلمان در برابر راهبان، آنها نیز با به کار گرفتن زور، با قیمت هایی بسیار کم و ارزان، موفق به تصاحب یازده هزار مقیاس شدند و بدون این که زمان زیادی بگذرد، با کمک مسیو اشمیت (کنسول انگلستان در حیفا)، به عنوان حق السکوت، پنج هزار مقیاس زمین به مادام آلست انگلیسی – که همچون رقیب دوم وارد میدان شده بود – اعطا شده و [تا] اکنون، هرکدام شان در آنجا کلیساها و ابنیۀ عالی تعمیر و بنا کرده اند.

از این روست که این نابهنجاری ها هضم و تحمل نشده، در زمان سنجاق بیگی زیور پاشا در عکا، قائم مقام سابق ناصره، از طرف حکومت سنیه، [به عنوان] وکیل برگزیده شده و با انتصابش در زمان رئیس محکمۀ بدوی حیفا، محیی الدین افندی طرابلسی سلهبی، در ابتدا، با اقامۀ دعوا بر ضد اجنبی های نام برده، برای استرداد زمین های نام برده، با کمال اهمیت، طرح دعوا آغاز کرده و به مرحلۀ صدور حکم رسیده بود که ناگهان، در تلگراف، امرنامۀ سامی که در آن هنگام صادر شد، دعوای متعلق به این موضوع و تمام معاملات تعطیل و تأخیر [یافت] و سنجاق بیگ مرحوم، زیور پاشا، به قلعۀ سلطانیه نقل و تحویل داده شد و موجب شد که بحریۀ شوطوطی و جبل الکرمل نام برده – که هر قسمت از خاک این محلات و نقاط با اهمیت ارزش یک جان دارد – به مرور زمان، مورد استفادۀ اجنبی ها درآید و در غصب ایشان باقی بماند و اکنون، عباس افندی ایرانی⁽¹⁴⁾ که در عکا دارای ثروت قابل توجهی است و با نفوذش قادر به انجام هر کاری است، با هم فکرانش، مصطفی (رئیس بلدیۀ حیفا) و نجیب افندی – که اکنون جزو اعضای محکمه است – متحد شده، هربار، زمین های افراد ناتوان را به قیمت خیلی ارزان می خرند و بعد از آماده سازی، با قیمت های فاحش به یهودیان و اجنبی ها می فروشند و کسب ثروت می کنند.

گذشته از این، کارهایی که یهودیان نام برده در پوشش فداکاری مالی کردند، مورد التزام و اعتبار مأموران حکومات محلیه قرار گرفته و وضعیت به جایی رسیده که در حق افراد بی چارۀ مسلمان روستاها که هم جوار آنها شده اند، هرگونه جور و جفا و ظلم فاحش طاقت فرسا را ترتیب داده و حتی به یک گروه بانوان مسلمان تجاوز کرده اند و از جمله، چرکس علی بیگ (مدیر سابق ناحیۀ قیصری: از ملحقات زمارین) گزارش کرده بود که یهودیان در زمارین، آقچۀ⁽¹⁵⁾ تقلبی ضرب می کنند و مدیر نام برده را که به امر سنجاق بیگ در حال تحقیق در این مورد و موارد دیگر بود، در راه بازگشت به روستا، [چنان که] مقتضای حالات مستبدانه شان است، مورد ضرب و تحقیر قرار داده و در نهایت، با واسطه های معنوی، برکناری او را نیز موجب شدند و علاوه بر این، از جمله گزارش ها این است که در زمارین، در نتیجۀ سستی و کمکی که انجام شده، یهودیان به شکنجۀ مردان و هرگونه افعال خودسرانه پرداخته و با تهیۀ مقداری اسلحه و باز کردن یک مکتب بزرگ، هرگونه فنون و علوم را تدریس کرده اند.

در نتیجه، ضمن فراهم کردن و تکمیل اسباب جلوگیری از این اوضاع اسف بار، برای اثبات صداقت، به تقدیم این گزارش نامه به بندگان مان جرئت می کنیم. در آن باب و در هر حال، امر و فرمان برای حضرت صاحب امر است.

در 3 آغوستوس سال 1309 [ق.] / [15 آگوست 1893 م.] ⁽¹⁶⁾

مخبر از اهالی بیروت، داخل بلکا، مدیر سابق ناحیۀ شراویۀ شرقی و مدیر خالص نجد: صبحی.

مخبر از اهالی حیفا، سنجاق بلکا، مدیر سابق رژی: محمّد سعید.

مخبر از اهالی نابلس، معاون سابق مدعی العموم عکا: سیّد محمّد توفیق.

همان گونه که دیده می شود، این گزارش به سال 1309 ق. (1893 م.) بازمی گردد. در پایان این سال بود که بهاء الله درگذشت⁽¹⁷⁾ و عباس افندی زعامت بهائیان را به دست گرفت؛ بنابراین، در صورت پذیرش درستی مواد این گزارش، باید گفت که او از سال های پایانی حیات بهاء الله با یهودیان مهاجر به فلسطین مرتبط شده بود.

تصمیم حکومت عثمانی بر اعدام عباس افندی (حدود تقریبی 1318 ق.)

در مکتوبات عباس افندی، از تصمیم حکومت عثمانی به تبعید او به صحرای فیزان یا غرق کردنش در دریا و یا دار زدنش سخن گفته شده و دربارۀ حاکم بیروت آمده که «کراراً گفته بود اوّل حکمی که اجرا خواهد نمود، عبدالبهاء را در دروازۀ عکا دار خواهد زد.» در نگاه این مکتوبات، آنچه پیروان محمّدعلی افندی (ناقضان) به دروغ به عباس افندی منسوب کرده و به حکومت عثمانی گزارش می دادند، سبب ساز آن تصمیم ها بود.⁽¹⁸⁾ بهائیان برآنند که یکی از برادران عباس افندی که دل در گرو محمّدعلی افندی داشت، تا آنجا پیش رفت که مجلسی میهمانی فراهم کرد و ضمن «پذیرایی کامل» از «هیئت عسکریۀ عکا و حیفا» و به ویژه «رییس ژاندارمه»، با آوردن دختر خود به آن مجلس و برپا کردن «مجلس طرب»، خواست تا او «در حالت مستی و رقص» دستور تبعید یا اعدام عباس افندی را از رییس ژاندارمه بگیرد.⁽¹⁹⁾

از آن سوی، پیروان محمّدعلی افندی این نسبت های نمی پذیرفتند. به عنوان نمونه، در کتاب «إتیان الدلیل لمن یرید الإقبال إلی سواء السبیل» که از سوی جمعی از ایشان به سال 1318 ق. در عکا چاپ شد، ضمن انتقاد از عباس افندی در تدراک جایی دیگر برای آرامگاه باب و به خاک نسپردن او در آرامگاه بهاء الله، این کار وسیلۀ جمع مال برای او گفته شده و آنچه در مقصر خواندن او نزد دولت عثمانی شهرت یافته بود، نادرست دانسته شده و مراجعه به حکومت حیفا راه سنجش حقیقت از دروغ یاد شده است.⁽²⁰⁾

تأمل در گزارش پیش گفتۀ حکومت عثمانی، گویای آن است که در صورت پذیرش درستی مواد آن، باید پذیرفت که آنچه پیروان عباس افندی توطئۀ بدنامی او گفته و به پیروان محمّدعلی افندی منسوب کرده اند، به صورت مطلق درست نیست و در سال های پایانی حیات بهاء الله و پیش از بروز اختلاف های دو جانشین او ریشه داشت.⁽²¹⁾

بشارت های عباس افندی به برپایی دولت یهودی در فلسطین (حدود 1335 ق.)

در این میان، برخی دیگر از مکتوبات عباس افندی گویای بشارت های او به آیندۀ نیکوی یهودیان در سرزمین فلسطین (ارض موعود)، آن هم در زمانی نزدیک است. وی در یکی از آن مکتوب ها این گونه گفته:

هو الله

ای پروردگار! در کتب و صحف، به واسطۀ انبیاء، اخبار فرموده ای و اسرائیل را بشارت داده ای و نوید بخشیده ای که روزی می آید اسرائیل نومید امیدوار گردد و اسیر ذلت کبری عزت ابدیه یابد [و] آن قوم پریشان در ظل رب الجنود در ارض مقدسه سر و سامان یابند و مبغوضان محبوب جهانیان شوند.

حال، ستایش تو را که روز آن آسایش آمد و اسباب سرور و شادمانی حاصل شد. اسرائیل عن قریب جلیل گردد و این پریشانی به جمع مبدل شود. شمس حقیقت طلوع نمود و پرتو هدایت بر اسرائیل زد تا از راه های دور با نهایت سرور به ارض مقدس ورود یابند.

ای پروردگار! وعدۀ خویش آشکار کن و سلالۀ حضرت خلیل را بزرگوار فرما! تویی مقتدر و توانا و تویی بینا و شنوا و دانا. ع ع⁽²²⁾

گفتاری از او نیز در راستای مکتوب بالاست:

اینجا فلسطین است. اراضی مقدسه است. عن قریب، قوم یهود به این اراضی بازگشت خواهند نمود. سلطنت داودی و حشمت سلیمانی خواهند یافت. این از مواعید صریحۀ الاهیه است و شک و تردیدی ندارد. قوم یهود عزیز می شود. در ظل امر وارد می شود و تمام این اراضی بایر آباد و دایر خواهد شد. تمام پراکندگان یهود جمع می شوند و این اراضی مرکز صنایع و بدایع خواهد شد. آبادی و پرجمعیت می شود و تردیدی در آن نیست. مقام اعلی به بهترین طرزی ساخته خواهد شد. دعا و مناجات انبیای الاهی به هدر نمی رود و وعده های الاهی تماماً تحقق خواهد یافت. اسارت و دربه دری و پراکندگی یهود مبدل به عزت ظاهری آنها می شود. حتی به حسب ظاهر ظاهر عزیز خواهند شد. جمال مبارک دربارۀ قوم اسرائیل دعا فرمودند؛ در مناجاتی که تقریباً پنجاه سال قبل نازل شده، می فرمایند: «إلهی! اجعل بنی إسرائیل الذلیل عزیزاً و اجمع شملهم فی الأرض المقدسة!» البته این مواعید الاهیه تحقق خواهد یافت و در آن تردیدی نیست. شما بروید و این اراضی مقدسه را در نهایت خضوع و خشوع و تبتل و تضرع زیارت نمایید! ⁽²³⁾

نگاه مورخ یهودی به بشارت های عباس افندی (حدود 1335 ق.)

طبیعی است که در نگاه بهائیان، این خطاب ها حالتی الاهی و پیش گویانه داشتند اما در نگاه یهودیان، سبب صدور آنها آگاهی عباس افندی از رخدادهای سیاسی آن زمان بود. به روایت مورخ سرشناس یهودی، حبیب لوی:

از سال 1882 [م.]، مهاجرت یهودیان اروپای شرقی به فلسطین شروع گردیده بود. قیام لئون پینسکر از 1883 و نوشتن کتابی برای آزادی یهود و رجعت یهودیان به فلسطین و توجه روچیلد برای خریداری زمین و تقویت مالی یهودیان برای مهاجرت به فلسطین و پیش آمدن قضیۀ دریفوس و نوشتن کتاب دولت یهود و تشکیل کنگرۀ صیونیست و بعداً ملاقات های هرتسل از امپراطوران آلمان، عثمانی، ایطالی و نخست وزیر روسیه و تأسیس قصبات یهودی نشین در فلسطین، تمام، عواملی بودند که هر ناظری را متقاعد می ساخت که دورۀ قیام مردگان یهود فرا رسیده است.⁽²⁴⁾ از این لحاظ، عبدالبهاء [د. 1921 م] -که از جریان سیاسی روز بااطلاع و ساکن فلسطین بود – در همان زمان و در خلال آن مدتی که یهودیان به فعالیت پرداخته بودند، الواحی صادر نموده و از این که به زودی یهودیان به آزادی و ترقیات شگرفی نایل خواهند آمد صحبت می کرد.⁽²⁵⁾

عباس افندی و فاتحان بریتانیایی و یهودی فلسطین (1335 تا 1340 ق.)

در سال های پایانی جنگ جهانی اوّل (1917 و 1918 م.: حدود 1335 و 1336 ق.)، ژنرال ادموند آلنبی فلسطین را از عثمانی ها گرفت و در آنجا یک حکومت نظامی بریتانیایی برقرار گرد.⁽²⁶⁾ بهائیان دربارۀ «شمه ای از فتح حیفا و عظمت حضرت عبدالبهاء» نوشته اند:

جمال پاشا (فرماندۀ عثمانی در میدان جنگ فلسطین) … در آغاز حملۀ انگلیسیان و شروع حرب کانال سویس، چون لایحۀ معاندانۀ ناقضین دربارۀ حضرت عبدالبهاء به وی رسید و آنچه افتراء و تفتین توانستند بستند و کردند، گفت که: «پس از حصول و عودتم، عباس افندی را در بیت المقدس به صلیب خواهم زد»، ولی شکست خورد و به تدریج خود را عقب کشید تا آن که در یوم هیجدهم ذی حجۀ 1334 [ق]، سپاه انگلیس به حیفا هجوم آوردند و سواران انگلیسی و هندی از سمت مشرق به توپخانۀ عثمانی ریخته، شهر را به تصرف آوردند و عثمانیان باقی مانده اسیر شدند و قائد فاتح انگلیسی، جنرال اندریو، حین برخورد به جمعیت مستقبلین بلد، از رئیس بلدیه و اشراف شهر صحت و سلامت آن حضرت را استفسار کرد و خود با سران لشگری همی تشرف جستند و کلنل استورز (حاکم بیت المقدس) با اتومبیل خود به حیفا آمده، در بیت شان وارد و مشرف گردید و عرض نمود که: «از جانب دولتم، بریتانیای کبیر، مأمورم که از صحت آن حضرت جویا شده، بشارت دهم» و جنرال آلنبی (قائد فلسطین) با کمال فروتنی تشرف حضور حاصل نمود و ابراز افتخار به تشرف خود کرد و شادمان شد که در چنان اوضاع رسید و با افسران خود، با نهایت ادب و فروتنی، با آن حضرت به عکا رفت و در بهجی ناهار میهمان ایشان شدند.⁽²⁷⁾

پس از پایان حکومت نظامی در فلسطین، با دستور نخست وزیر بریتانیا، سر هربرت ساموئل، در مقام کمیسیونر عالی، به ریاست دولت غیرنظامی فلسطین برگزیده شد. او از یهودیان بود و در آغاز جنگ جهانی اوّل (1914 م.)، نخستین کسی بود که پیشنهاد داد با حمایت بریتانیا وطنی برای یهودیان در فلسطین بنیاد نهاده شود.⁽²⁸⁾ به نوشتۀ یکی از محققان، ساموئل – که از اندیشمندان و فعالان برجسته و نامدار صهیونیست بود – در دوران پنج سالۀ حکومتش در فلسطین، دوستی و همکاری نزدیکی با عباس افندی داشت. در اوایل حکومت او در فلسطین، دربار بریتانیا عباس افندی را به دریافت نشان «شهسوار طریقت امپراطوری بریتانیا»⁽²⁹⁾ مفتخر کرد.⁽³⁰⁾ این نشان از سوی ژنرال ادموند آلنبی (به تعبیر گفتار بهائی بالا: قائد فلسطین) به عباس افندی هدیه شد و او، از آن پس، با عنوان «سر عباس افندی» شناخته شد.

بهائیان بر آنند که «دولت انگلیس، برای عظمت مقام خیرخواهی ایشان نسبت به عموم جهانیان و نگهداری آرامش جهان و غم خواری و ملجئیّت درماندگان، نشان و لقب برای آن حضرت فرستاد و با رسوم و تشریفات مرسومه در حیفا به آن حضرت تقدیم کردند»⁽³¹⁾ و عباس افندی نیز پادشاه بریتانیا، جرج پنجم، را این گونه دعا کرد:

اللهم إن سرادق العدل قد ضربت أطنابها… و نشکرک و نحمدک علی حلول هذه السلطنة العادلة و الدولة القاهرة… اللهم أید الإمپراطور الأعظم جارج الخامس لأهل إنگلترا بتأییداتک الصمدانیة و بتوفیقاتک…

26 جمادی الأول 1337 ق.⁽³²⁾

گفته شده که در دورۀ پنج سالۀ حکومت سر هربرت ساموئل بر فلسطین، شمار یهودیان این سرزمین از پنجاه وپنج هزار نفر به صدوهشت هزار نفر رسید.⁽³³⁾

پس از درگذشت عباس افندی (1340 ق.)، ساموئل در ردیف نخست مشایعان جسد او جای داشت.⁽³⁴⁾ سر وینستون چرچیل (آن زمان: وزیر مستعمرات بریتانیا⁽³⁵⁾ و بعدها: نخست وزیر نامدار آن کشور) و ژنرال ادموند آلنبی نیز – که عباس افندی را به نشان شهسوار طریقت امپراطوری بریتانیا مفتخر کرده بود – در تلگراف هایی به ساموئل، درگذشت او را تسلیت گفتند:

به تاریخ اوّل دیسمبر 1921، نمرۀ 365: «به اسف عظیم خبر انتقال سر عباس عبدالبهاء را تلقی نمودم. خواهش دارم که از قبل حکومت جلالت پادشاه بریطانیا تعزیۀ مناسب به طائفۀ بهائیه ابلاغ دارید! امضاء: تشرشل [چرچیل]»

از مصر، به تاریخ29 نوفمبر 1921: «خواهش دارم که مشارکت خالصانۀ مرا به اقربای مغفور سیّد عبدالبهاء عباس و طائفۀ بهائیه در این فقدان مرشد محترم شان ابلاغ دارید! آلنبی.»⁽³⁶⁾

تحلیل و نتیجه گیری

آنچه تا اینجا آورده شد، در نکات نه گانۀ زیر خلاصه می شود:

1. گزارش مخبران عثمانی دربارۀ خریدهای دور از انصاف زمین های اعراب فلسطینی از سوی عباس افندی و فروش مزوّرانۀ آنها به یهودیان مهاجر برای کسب ثروت، در سال وفات بهاء الله (حدود 26 سال پیش از تصرف فلسطین از سوی انگلیسیان)؛
2. نگاه منفی صاحب منصبان عثمانی به عباس افندی تا تصمیم برخی از ایشان به اعدام او (از حدود 17 سال پیش از تصرف فلسطین از سوی انگلیسیان)؛
3. انتساب توطئه به پیروان محمّدعلی افندی در بدنام کردن عباس افندی نزد اولیای حکومت عثمانی از سوی بهائیان (از حدود 17 سال پیش از تصرف فلسطین از سوی انگلیسیان)؛
4. نگاه انکاری پیروان محمّدعلی افندی به آن نسبت ها (از حدود 17 سال پیش از تصرف فلسطین از سوی انگلیسیان)؛
5. بشارت های عباس افندی در مکتوبات خود به نزدیکی زمان عزت یهودیان در فلسطین (حدود زمانی تصرف فلسطین از سوی انگلیسیان)؛
6. باور یهودیان به سبب بودن آگاهی های سیاسی عباس افندی در بشارت هایش به نزدیکی زمان عزت یهودیان در فلسطین؛
7. ارتباط صمیمی فاتحان بریتانیایی و یهودی فلسطین با عباس افندی از همان زمان ورودشان به آن سرزمین به روایت بهائیان؛
8. اعطای نشان شهسوار طریقت امپراطوری بریتانیا به عباس افندی از سوی ژنرال ادموند آلنبی (فاتح بریتانیایی فلسطین)؛
9. بزرگداشت عباس افندی از سوی سر هربرت ساموئل (حاکم وقت یهودی فلسطین)، ژنرال ادموند آلنبی (فاتح بریتانیایی فلسطین) و سر وینستون چرچیل (وزیر وقت مستعمرات بریتانیا) پس از درگذشت او.

در کنار آنچه گذشت، باید گفت: برخی محققان که در همان زمان می زیستند، بر آن بودند که عباس افندی، در خلال جنگ جهانی اوّل، «خود را بیشتر با انگلیسی ها مربوط ساخته و برای قشون انگلیس در فلسطین خدماتی هم انجام داد» و از آن روی بود که «نشان بزرگی برای او فرستاده شد.»⁽³⁷⁾

به نظر می رسد توجه هم زمان به نکات نه گانۀ بالا گویای درستی این تحلیل باشد و بر این اساس است که می توان گفت: عباس افندی (مقیم عکا و حیفای فلسطین) که از سال های پایانی حیات بهاء الله با یهودیان مهاجر به فلسطین رفت وآمد داشت، در سال های پایانی حیات، به پادشاهی بریتانیا گرایش یافت و با برقراری ارتباط با آن دولت، به سیاست ایشان در مهاجرت یهودیان به فلسطین یاری رساند و مورد تقدیر آنان قرار گرفت.

مدتی پیش از این گرایش، جمعی از داعیان بهائی و در صدر ایشان، میرزا ابوالفضل گلپایگانی از سوی عباس افندی دستور یافته بودند تا ردیه ای بر کتاب «نقطة الکاف» و به ویژه مقدمه ای که ادوارد براون بر آن نگاشته بود بنویسند.

چنان که دانسته شد، ادوارد براون از سال های جوانی به مطالعه دربارۀ بابیان و بهائیان روی آورد و تا آنجا پیش رفت که برای آشنایی نزدیک با ایشان، در سال 1305 ق.، یک سال را در ایران گذراند و سپس، به سال 1307 ق.، در فاماگوستای قبرس و عکای فلسطین با میرزا یحیی صبح ازل و میرزا حسینعلی بهاء الله دیدار کرد. او، در سیر مطالعات خود، قدیمی ترین تاریخ بابیان را با نام نقطة الکاف در سال 1328 ق. به چاپ رساند.

از آن روی که براون، در زمان چاپ نقطة الکاف، استاد مطالعات شرقی در دانشگاه کیمبریج بود و کار چاپ آن کتاب را نیز به ناشری معتبر چون انتشارات بریل در لایدن هلند سپرد، متن کتاب در نشان دادن اصالت جانشینی صبح ازل نسبت به باب و مقدمۀ براون در نشان دادن درستی آن جانشینی و تحریف بهائیان در نسخه های برگرفته از آن کتاب بازتابی گسترده یافت و عباس افندی را به واکنش هایی سخت واداشت.

دستورهای پی درپی عباس افندی برای نگارش ردیه ای بر نقطة الکاف سرانجام به نگارش کتابی از سوی میرزا ابوالفضل گلپایگانی و پس از مرگ او، سیّد مهدی گلپایگانی، با نام کشف الغطاء عن حیل الأعداء انجامید. این دو داعی سرشناس بهائی، در آن کتاب، با ادبیاتی سخت و هتاکانه نسبت به ازلیان، به نادرست دانستن برخی نکات نقطة الکاف و نیز مقدمۀ براون بر آن، به ویژه جانشینی صبح ازل، روی آوردند و گاه نسبت به براون و پادشاهی بریتانیا نیز با نامهربانی سخن گفتند.

سختی رویکرد سیّد مهدی گلپایگانی نسبت به ازلیان تا آنجا بود که برای بزرگداشت مقام بهاء الله به طعن غیرمستقیم باب نیز پرداخت! او ابتدا صورت عریضۀ ناصرالدین میرزا ولی عهد به محمّدشاه قاجار را – که دربارۀ مجلس محاکمۀ باب در تبریز بود – آورده و سپس، برای نشان دادن سطوت بهاء الله نسبت به پادشاهان، به آوردن توبه نامۀ باب و الواح قهرآمیز بهاء الله پرداخته و در عمل باب را خوار کرده است:

چون در این عریضه، انابه و استغفار کردن باب و التزام پا به مهر سپردن آن حضرت مذکور است، مناسب چنان به نظر می آید که صورت همان دستخط مبارک [توبه نامه] را نیز محض تکمیل فائده در این مقام مندرج سازیم و موازنۀ آن را با الواحی که از قلم جمال قدم در سجن اعظم [عکا] به جهت ملوک و سلاطین عالم نازل گردیده، به دقت اولی البصائر واگذاریم.

وی، سپس، بدون توجه به آن که سست کردن جایگاه باب در واقع سست کردن پایبست دعوت بهاء الله است، متن کامل توبه نامۀ او را آورده است.⁽³⁸⁾

بر پایۀ نوشتۀ برخی محققان، از آن روی که کتاب کشف الغطاء به براون و انگلیسیان نگاهی نادوستانه داشت و در زمان چاپش نیز عباس افندی به ایشان گراییده بود، با دستور او، تمام نسخه های چاپ شدۀ آن از میان رفت و تنها تعدادی اندک از آن به جای ماند.⁽³⁹⁾

احمد جمال پاشا (ردیف جلو، نفر نخست از سمت راست)

در میان برخی صاحب منصبان نظامی عثمانی و متحدان آن در جنگ جهانی اوّل⁽⁴⁰⁾

(او بر آن بود تا عباس افندی را به سبب جاسوسی اعدام کند.)

سر هربرت ساموئل و سر وینستون چرچیل

خوانده شدن اعلامیۀ حکومت ژنرال ادموند آلنبی در بیت المقدس (دسامبر 1917 م.)

و ورود رسمی او به حلب (مارس 1919 م.) ⁽⁴¹⁾

حبیب لوی (نویسندۀ کتاب تاریخ یهود ایران)

همراه با دیوید بن گوریون (نخستین نخست وزیر اسرائیل) و موشه دایان (وزیر جنگ اسرائیل)

مفتخر شدن عباس افندی به نشان شهسوار طریقت امپراطوری بریتانیا از سوی ژنرال ادموند آلنبی

صفحۀ نخست از گزارش کارگزاران عثمانی دربارۀ تکاپوهای عباس افندی

برای خرید زمین های اعراب فلسطین به بهای کم و فروش آنها به یهودیان مهاجر به بهای زیاد، به سال 1309 ق.

(استانبول، بایگانی نخست وزیری عثمانی، ش Y.PRK.AZJ.27.39.1.1)

صفحۀ دوم گزارش کارگزاران عثمانی دربارۀ تکاپوهای عباس افندی

برای خرید زمین های اعراب فلسطین به بهای کم و فروش آنها به یهودیان مهاجر

به بهای زیاد، به سال 1309 ق.

(استانبول، بایگانی نخست وزیری عثمانی، ش Y.PRK.AZJ.27.39.1.2)

———————————————

پی نوشت ها:

1. نگارنده، ابتدا تصویر این سند را در کتاب (Osmanli Belgelerinde Filistin (Palestine in Ottoman Documents که از سوی بایگانی نخست وزیری عثمانی در استانبول (Başbakanlık Osmanlı Arşivi) به چاپ رسیده، دید. سپس، در یکی از مسافرت های پژوهشی خود به آن شهر و آن نهاد آرشیوی، تصویرش را گرفت. آنچه اینجا به فارسی برگردانده شده، از متن این سند به الفبای لاتینی ترکیۀ جدید است که در آن کتاب آورده شده است. ترجمۀ این سند به فارسی از سوی آقای محمّدحسین صادقی (دانشجوی دورۀ دکتری تاریخ در دانشگاه تهران) و با نظارت آقای دکتر علی کالیراد (استادیار گروه تاریخ دانشگاه تهران) انجام شده است.
2. عبارت درون کروشه ها از ترجمۀ انگلیسی عنوان این گزارش است که در صفحۀ 269 از کتاب Osmanli Belgelerinde Filistin Palestine in Ottoman Documents) آورده شده است.
3. سنجاق ترازی از محدوده بندی ایالتی در عثمانی بود که 5 قضا را شامل می شد. (نک: شمس الدین سامی، المعجم الترکی التراثی 2/ 1073)
4. قضا ترازی از محدوده بندی ایالتی در عثمانی بود. 5 قضا یک سنجاق را به وجود می آورد. (نک: شمس الدین سامی، المعجم الترکی التراثی 2/ 1073)
5. مسئول ادارۀ روستاهای بزرگ را قائم مقام می گفتند. (مترجم سند)
6. متصرف به معنی حاکم و مسئول اداره بوده و بیشتر برای سنجاق بیگ به کار می رفت. (مترجم سند)
7. نوعی پول کاغذی بود. (مترجم سند)
8. واژۀ «مملکت» معنی های گوناگونی چون زادگاه، شهر، روستا، قلمرو یک کشور، استان و … دارد. در متن بالا، اشارۀ دقیقی دربارۀ معنی قابل ترجیح نیست. (مترجم سند)
9. در این باره که چه کسانی پراکنده و متفرق شدند، توضیحی به دست داده نشده است. با گمان می توان گفت که یهودیان بودند. (مترجم سند)
10. اصل: روتشیلد.
11. غروش واحد پول در عثمانی بود. هر 100 غروش یک لیره می شد. (نک.: شمس الدین سامی، المعجم الترکی التراثی 2/964)
12. لیره واحد پول در عثمانی و 100 غروش را معادل بود. (نک.: شمس الدین سامی، المعجم الترکی التراثی 2/ 964)
13. 919 یا 940 متر مربع. (مترجم سند)
14. در متن اصلی: ایرانی عباس افندی. (مترجم سند)
15. آقچه: سکه، پول. (نک.: شمس الدین سامی، المعجم الترکی التراثی 1/ 44)
16. تبدیل تاریخ درون کروشه ها در متن این سند، مندرج در کتاب Osmanlı Belgelerinde Filistin Palestine in Ottoman Documents، نوشته شده است.
17. بهاء الله در 2 ذی القعدۀ 1309 ق. درگذشت. (اسدالله فاضل مازندرانی، تاریخ ظهور الحق 5، ص 433)
18. اسدالله فاضل مازندرانی، اسرار الآثار خصوصی 5/ 133 تا 135.
19. حبیب مؤید، خاطرات حبیب/ 224.
20. إتیان الدلیل لمن یرید الإقبال إلی سواء السبیل/ 101 تا 109.
21. زمان آشکاری اختلاف میان عباس افندی و محمّدعلی افندی به سال 1314 ق. (حدود چهار تا پنج سال پس از درگذشت بهاء الله) بازمی گردد. (اسدالله فاضل مازندرانی، تاریخ ظهور الحق 7/ 96)
22. ماشاءالله مشرف زاده، اسرائیل و فلسطین در نظر بهائیان/ 32. نویسندۀ این کتاب از بهائیان است.
23. حبیب مؤید، خاطرات حبیب/ 20 و 21.
24. برای آگاهی از سیر تکاپوهای صهیونیست ها برای استقرار در فلسطین و نگاه حاکمان عثمانی به آن کوشش ها، نک.: حسان حلاق، نقش یهود و قدرت های بین المللی در خلع سلطان عبدالحمید از سلطنت و نیز دیوید فرامکین، صلحی که همۀ صلح ها را بر باد داد، بخش ششم: «دنیاهای تازه و ارض های موعود».
25. حبیب لوی، تاریخ یهود ایران 3/ 892، پ 1.
26. دیوید فرامکین، صلحی که همۀ صلح ها را بر باد داد/ 431.
27. اسدالله فاضل مازندرانی، تاریخ ظهور الحق، ج 7، نسخۀ تایپی/ 419.
28. دیوید فرامکین، صلحی که همۀ صلح ها را بر باد داد/ 434.
29. Knight of the Order of the British Empire
30. عبدالله شهبازی، جستارهایی از تاریخ بهائی گری در ایران/ 17.
31. اسدالله فاضل مازندرانی، تاریخ ظهور الحق، ج 7، نسخۀ تایپی/ 422.
32. پیشین، ج 7، نسخۀ تایپی/ 422.
33. عبدالله شهبازی، جستارهایی از تاریخ بهائی گری در ایران/ 17، پ 25.
34. اسدالله فاضل مازندرانی، اسرار الآثار خصوصی 3/ 143 و 144: «… سارت الجنازة بموکب مهیب جلیل یمشی فیه حاکم المدینة و حاکم القدس الشریف و باقی رجال الحکومة و ممثّلوا الدول و الرؤساء الروحانیون و موظفوا الدوائر الرسمیة و الوجهاء و الأهالی علی اختلاف مللهم و طبقاتهم و فی مقدمتهم فخامة المندوب سامی البریطانی فی فلسطین السر هربرت صاموئیل و کان النعش محمولاً علی الأکف إلی أن وصل الموکب إلی المدفن فی الجبل الکرمل …» (این گفتار از رسالۀ عبدالبهاء و البهائیة آورده شده است.)
35. اسدالله فاضل مازندرانی، تاریخ ظهور الحق، ج 7، نسخۀ تایپی/ 448.
36. اسدالله فاضل مازندرانی، اسرار الآثار خصوصی 3/ 146 و 147.
37. عبدالله بهرامی، خاطرات عبدالله بهرامی/ 35.
38. میرزا ابوالفضل گلپایگانی و سیّد مهدی گلپایگانی، کشف الغطاء عن حیل الأعداء/ 204.
39. سیّد محمّد محیط طباطبایی، کتابی بی نام با نامی تازه/ 957: «… میرزا ابوالفضل کار [اصل: کتاب] تألیف کشف الغطاء را بنیاد نهاد و در ضمن تدوین و چاپ آن، خود مرد و کار را ناقص گذارد و دیگری آن را تعقیب کرد تا آن که کتاب در عشق آباد، مقارن زمان ورود قشون انگلیس به فلسطین، از چاپ ممتاز با صحافی فرنگی در تعداد قابل ملاحظه ای بیرون آمده بود. گویی مصلحت تازه چنین اقتضا می کرد که دستور سوختن آن از عکا صادر گردد و هزارها نسخۀ چاپی از کشف الغطاء در یک روز نابود گشت. چند نسخه ای که در عشق آباد به دست برخی افراد مهاجر رسیده و از خطر سوختن جان به در برده بود، بعدها با مهاجرین عشق آباد به ایران رسید ….»
40. این تصویراز کتاب Osmanlı Belgelerinde Filistin (فلسطین در اسناد عثمانی) برگرفته شده است.
41. برخی از این تصویرها از کتاب صلحی که همۀ صلح ها را بر باد داد (نوشتۀ دیوید فرامکین) برگرفته شده اند.

کتابنامه

-إتیان الدلیل لمن یرید الإقبال إلی سواء السبیل. بی جا.، بی نا.، 1318 ق. کتابخانۀ دانشگاه پرینستون، مجموعۀ اسناد ویلیام میلر، ش 260.

-بهرامی، عبدالله. خاطرات عبدالله بهرامی از آخر سلطنت ناصرالدین شاه تا اول کودتا. تهران، انتشارات علمی، 1363.

-حلاق، حسان. نقش یهود و قدرت های بین المللی در خلع سلطان عبدالحمید از سلطنت (1908 -1909). برگردان: حجة الله جودکی و احمد درویش، تهران، مؤسسۀ مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1380.

-سامی، شمس الدین. المعجم الترکی التراثی، بیروت، مکتبة لبنان، 1989 م.

-شهبازی، عبدالله. جستارهایی از تاریخ بهائی گری در ایران. فصلنامۀ مطالعات تاریخ معاصر ایران، ش 28، اسفند 1382.

-فاضل مازندرانی، اسدالله. اسرار الآثار خصوصی. بی جا.، مؤسسۀ ملی مطبوعات امری، ج 1 (124 بدیع)، ج 2 (124 بدیع)، ج 3 (128 بدیع)، ج 4 (129 بدیع) و ج 5 (129 بدیع).

-. تاریخ ظهور الحق، ج 2، 4، 5 و 6 (نسخۀ خطی)، ج 7 (نسخه های خطی و تایپی)، ج 3 (بی جا.، بی نا.، بی‎تا.)، ج 8، بخش های نخست و دوم (بی جا.، مؤسسۀ ملّی مطبوعات امری، 131 و 132 بدیع).

-فرامکین، دیوید. صلحی که همۀ صلح ها را بر باد داد. تهران، نشر ماهی، 1396.

-گلپایگانی، میرزا ابوالفضل؛ گلپایگانی، سیّد مهدی. کشف الغطاء عن حیل الاعداء. تاشکند، بی نا.، بی تا.

-لوی، حبیب. تاریخ یهود ایران. تهران، کتابفروشی یهودا بروخیم، 1339.

-محیط طباطبایی، سید محمد. کتابی بی نام با نامی تازه. ماهنامۀ گوهر، ش 23و 24، بهمن و اسفند 1353.

-مشرف زاده، ماشاءالله. اسرائیل و فلسطین در نظر بهائیان. لانگنهاین (آلمان)، لجنۀ ملی نشر آثار امری به لسان فارسی و عربی، 153 بدیع (1996 م.)

-مؤید، حبیب. خاطرات حبیب. بی جا. مؤسسۀ ملی مطبوعات امری، 118 بدیع.

Osmanlı Belgelerinde Filistin (Palestine in Ottoman Documents). Istanbul, T. C. Devlet Başbakanlık Arşivleri Genel Mdrl ,2009.