طریق حق در سیر و سلوک/آیت الله علي صافي اصفهاني

طریق حق در سیـر و سـلوک

ويژه پانزدهمین سالگرد ارتحال فقیه ربانی و عــــارف قرآنی

حضرت آیت الله حاج شیخ حسن صافی اصفهانی (قدس سره)

آیت الله حاج شیخ علي صافي اصفهانی

چکیده

در اینجا یک رؤیای صادقه که در بیداری نیز تحقق پیدا کرده بود به عنوان شاهدی برای بطلان سیر و سلوک های غیر شرعی و مسیرهای غیر اهل بیت(علیهم السلام) ذکر شده است و روش سیر و سلوک را منحصر در چهار مورد نموده است:

1. عمل به دستورات شرع مقدس تا آخرین لحظه ی زندگی

2. محبت به خدا و اولیاء خدا (پیامبر و اهل بیت پیامبر(علیهم السلام))

3. توسل به ذوات مقدسه ی معصومین (علیهم السلام)

4. تسلیم مطلق و بی قید و شرط در برابر آن بزرگواران و لاغیر

در پایان به خطر راههای انحرافی و لزوم پیروی از فقها در مسیر سیر و سلوک شرعی اشاره شده است.

کلید واژه ها:

1. سیر نفسی: خودسازی

2. خرق حجب: کنار زدن حجابها و پرده ها و روشن شدن اسرار

3. سیره: روش

4. تکلیف الزامی: واجب

***

طریق حق در سیر و سلوک

مرحوم آیت الله صافی در مورد روش و طریقه سیر و سلوک خودشان، داستانی دارند که برای بعضی از شاگردان خود در اصفهان نقل کرده اند. چند سال قبل از ارتحال هم، آن را برای بنده و یکی از طلاب قم که از رفقای بنده است نقل کرده بودند. در طی این مدت گاه و بیگاه بعضی از علما و روحانیّون و شاگردان ایشان این داستان را به صورت اجمال و سربسته مطرح می کردند، تا اینکه در سال 1380 در مشهد مقدّس، خدمت آیت الله حاج شیخ جواد کربلائی که یکی از دوستان قدیمی و صمیمی مرحوم آقا بودند رسیدم، از ایشان خواستم اگر در مورد این قضیه چیزی می دانند برایم نقل کنند.

ایشان نیز عنایت کردند و این داستان را که خودشان از مرحوم آقا شنیده بودند بطور کامل و دقیق برای حقیر نقل کردند، بنده نیز به طور کامل آن را یادداشت کرده و اکنون با توضیحاتی تقدیم فصلنامه نورالصّادق می نمایم.

امدادهای غیبی در مسیر سیر و سلوک

مرحوم آیت الله صافی فرمودند:

من در نجف اشرف که بودم یک برنامه ی سلوکی خاصی برای خودم داشتم که به آن عمل می کردم و آن عبارت بود از:

1- عمل به دستورات شرع مقدس

2- محبت به خدا و اولیاء خدا (معصومین(علیهم السلام) )

3- توسل به ذوات مقدسه ی معصومین(علیهم السلام)

4- تسلیم مطلق و بی قید و شرط در برابر آن بزرگواران و لاغیر

لذا برای اینکه به سیر نفسی خودم ادامه دهم و برنامه های سلوکی را دنبال کنم، آقای …(1) را به عنوان استاد برای خودم انتخاب کردم و تصمیم گرفتم از او دستور بگیرم و طبق نظر او و دستورات او عمل کنم.

یک جلسه هم نزد ایشان رفتم و دستور هم گرفتم، قرار بود که از فردای آن روز مشغول شوم، اما همان شب، در عالم رؤیا دیدم که داشتم از شارع الرسول نجف اشرف که یک مسیر صاف و آسفالت و روشن و خیلی نزدیک بود به طرف حرم مطهر حضرت امیر(علیه السلام) می رفتم، یک وقت همان آقایی که از او دستور گرفته بودم دست مرا گرفت و مرا از مسیر دیگری برد، اما راهی بود بسیار تاریک و خطرناک، با پستیها و بلندیهای سخت و دره های وحشتناک و هرچه می رفتیم به حرم نمی رسیدیم.

در عالم رؤیا پیش خود گفتم من که همیشه از شارع الرسول(2) که یک راه آسفالت و صاف و روشن و راحتی بود می رفتم و خیلی هم زود در عرض چند دقیقه به حرم مطهر حضرت امیر(علیه السلام) می رسیدم، این دیگر چه راه خطرناکی است که این بار آمدم و به هیچ نحوی هم به حرم نمی رسم، درعالم خواب، از بس که از این راه خسته شده و ترسیده بودم، از وحشت از خواب پریدم و بیدار شدم.

آنگاه متوجه شدم که همان راهی که خودم طی می کردم و برنامه های قبلی من در تهذیب نفس که بر اساس سنّت پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و سیره و روش اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام) و دستورات شرع مقدس، توأم با توسل به آن ذوات مقدسه و محبت به خدا و اولیاء خدا بود، همان راه صحیح بوده است و این راهی که جدیداً انتخاب کردم صحیح نیست.

وبه طور کلی هر گونه مسیر و جاده ای، غیر از جاده رسول خدا و اهل بیت گرامیش(علیهم السلام) باطل، مردود و محکوم به فنا و نابودی است و از آن پس، نزد آن آقا و هیچ کس دیگر برای این موضوع نرفتم.

البته ملاقات هایی با ایشان رخ می داد ولی دیگر در این موضوع با او کاری نداشتم و در سیر نفسی به راه قبلی خودم که در خواب به صورت شارع الرسول به من نشان داده شد، محکم چسبیدم و تا الان هم از آن عدول نکرده ام.

در عین حال هم با اینگونه افراد ملاقاتها و رفت و آمدهایی داشتم اما صرفاً برای این بود که ببینم سیره و روش سلوکی آنها بر اساس دین و شرع مقدس است یا اینکه مخلوطی از خواسته های دل و دین را برای خود و دیگران برنامه قرار داده اند.

البته خودم مواردی را که می دیدم با احکام و اعتقادات دینی ما تضادی ندارد با تدبر و احتیاط کامل آن را مورد بررسی قرار می دادم و اگر لازم می دیدم طبق تشخیص شرعی خودم حداقل بعنوان کسب یک تجربه ممکن بود به آن عمل کنم اما هیچگاه در این مسیر اعتقاد کامل به کسی نداشته ام و حالت مرید و مراد بازی بصورت چشم و گوش بسته که در عرفان متداول فعلی دیده می شود در کار من نبود گرچه ممکن بود که با بعضی از آنها هم رفاقت صمیمانه پیدا کرده باشم.

بله کسانی که اهل تقوی بودند و مطلقاً در زندگی خود خواسته ی خدا را و شرع مقدس را بر خواسته خود و دیگران مقدم می داشتند و به اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام) محبت داشتند و فقط معارف ائمه معصومین(علیهم السلام) را به دیگران منتقل می کردند نه حرف های زید و عمرو و بکر را و چیزی از خود در مقابل ائمه(علیهم السلام) ابداع و اختراع نمی کردند و تسلیم مطلق قرآن و سنت همراه با درایت بوده اند، به آن ها علاقه ی شدید و ارادت خالصانه ای داشتم چون این ها که تشنه گان معرفت را از سرچشمه زلال معصوم(علیه السلام) دست نخورده و با رعایت امانت سقایت می کنند خیلی ارزش دارند.

نتیجه: این قضیه چراغ روشنی است فرا راه پند پذیران و فریب خوردگان، تا راه از بیراهه مشخص شود و طالبان حق و اهل سیر و سلوک با علم و با احتیاط و دقت و تدبّر و ظرافت خاص، وارد این جنگل مولا شوند و خود را به دست هر کس و ناکسی نسپارند وگرنه، «اقل مایمکن اَن یقال فی حقه»، همان حمار طاحونه ای است که در کلام مبارک امیرالمؤمنین علی( علیه السلام) آمده است که فرمود: «المتعبد بغیر علم كحمار الطاحونه یدور و لایبرح من مكانه» (3) یعنی مثل خر آسیاب که چشمهایش را بسته باشند و به دور خود بچرخد، فقط رنج و تعب نصیب او شده است، بدون اینکه قدمی جلوتر گذاشته باشد، گرچه فکر می کند که مسافت زیادی را هم پیموده است.

اینها مصداق همان آیه ی شریفه ای هستند که می فرماید:

«قل هل انبئكم بالأخسرین اعمالا (4) الذین ضل سعیهم فی الحیوة الدنیا و هم یحسبون انهم یحسنون صنعا(5)»

یعنی بدترین و زیانکارترین افراد آنهایی هستند که کارهای بد و غلط می کنند و در گمراهی قدم بر می دارند و در عین حال هم خیال می کنند که کارهای خوبی کرده اند.

چون این رشته از رشته های بسیار دقیق و ظریفی است و لحظه ای غفلت و ذره ای انحراف، انسان را به سقوط می کشاند و به دنبال آن اجتماعی را از مسیر صلاح خارج کرده به سوی فساد سوق می دهد.

علاوه بر آن در این وادی گرگ های در لباس میش بیش از وادی های دیگر وجود دارند و در کمین انسان های پاک و ساده لوح و بی تدبیر نشسته اند و اقوال و افعال خلافی که با اصل دین و اساس تشیع تنافی و تباین دارند و خلاف شرع های بیّنی که به نام دین و عرفان و مقامات در این رشته فراوان دیده می شود و اختلاط و امتزاجی که عرفای اصطلاحی غالباً با اهل تصوف پیدا کرده اند و صوفی گری را که با اصل دین مخصوصاً با تشیع ناسازگار است و اساساً اسلام آن را مذموم شمرده و همه ی فرقه های آن ها در روایات اهل بیت عصمت و طهارت و سیره ی پیشوایان دین(علیهم السلام) مردود و مطرود شده اند(6) (بدون این که سلسله ای بر سلسه ی دیگر از این نظر ترجیحی داشته باشد) ترویج و تشویق و شعار خود می نمایند و سران بی سر و پای آن ها را با تمام فسادهای اخلاقی و اعتقادی که دارند بالاتر و عزیزتر از شخصیت های مقدس و برجسته ی شیعه و رهبران دینی ما می دانند و اصلاً برای فقها و محدثین و نواب خاص یا عام ولی الله الاعظم ارواحنا فداه ـ که حصون اسلام(7) و امناء الرسل(8) و حجت امام بر خلقند(9) و در شأن و منزلت آنان روایات زیادی وارد شده است و ائمه معصومین(علیهم السلام) ، امورات مسلمین را از قوانین و احکام الهیه و اعتقادیات و اخلاقیات و آداب و سنن فردی و اجتماعی و حتی تحصیل علوم و ریاضـات و مجــاهدات و اسباب تکامل و سیر انفس و حدود و ثغـور آن ها را به دست با کفایت آنان سپرده اند و فرموده اند:

«اما الحوادث الواقعه فارجعوا الی رواة حدیثنا»(10) و آنگاه با عبارت، «انهم حجتی علیكم و انا حجة الله» (11) مقام والای آن ها را مهر و تأیید و مسجّل کرده اند ـ هیچ گونه ارزشی قائل نیستند.

این در حالی است که ابتدایی ترین وظیفه ی شرعی مسلمانان و زیربنای همه ی تکالیف که اسباب تقرب عبد به معبود هستند و سالک بدون آن نمی تواند قدم از قدم بردارد، اجتهاد یا تقلید است نه بی بندوباری و لاابالی گری و حداکثر به قیاسات و استحسانات و تفسیرهای به رأی رفتار کردن و در مقابل پروردگار عالمیان دانسته یا ندانسته ایستادن و قد علم کردن که در منطق قرآن از این ها به طاغوت تعبیر می شود.

اینان همان هایی هستند که باید در قبرستان مشرکین دفن شوند زیرا که امام ( علیه السلام) فرمود:

((الرّاد علیهم كالرّاد علینا و الرّاد علینا كالرّاد علی الله و هو فی حدّ الشرك))(12)

خداوند متعال اینان و تابعینشان را از نور بسوی ظلمات خارج کرده و عاقبت کار آن ها خلود در آتش دوزخ است. (13)

باید به این نکته توجه داشت که علت غایی خلقت و مقصود نهایی از آفرینش، عبادت(14) و اطاعت و بندگی و سیر انفس و خرق حجب و رسیدن به مقام قرب و در نهایت، اثرش قدرت کن فیکونی است که فرمود: ((عبدی اطعنی اجعلك مثلی اقول كن فیكون، تقول كن فیكون))(15)

لذا بهترین منصب و مقامی که خداوند متعال به حبیب خودش خاتم الانبیاء که کامل ترین خلق خدا در عوالم هستی می باشد. داد، همین منصب عبودیّت است و این مطلب به قدری مسلّم است که در میان پیروان حضرتش یک اصل و اعتقاد شد و یک مسلمان به عنوان یک تکلیف الزامی شرعی روزی چندین نوبت با عبارت ((اشهد أنّ محمداً عبده و رسوله))(16) باید به آن اقرار کرده و شهادت دهد.

پس رکن و زیربنای این مقامات و آثار آن، عبادت و بندگی است و زیربنای عبادت و بندگی، اجتهاد و یا تقلید است و لاغیر(17) وگرنه بندگی و آثار عظیم آن که تحقق نمی پذیرد هیچ، در قوس نزول به سوی درک اسفل السّافلین قرار خواهد گرفت زیرا عبادت و بندگی تقرّب می آورد و معصیت و هرزگی، تبعّد نه تقرّب.

حاصل مطلب این که، اولین مرحله اطاعت و اساس همه ی عبادات، ولایت و امامت و خلافت است که به سلسله مراتب، منتهی می شود به فقاهت و اجتهاد و مرجعیت جامع الشرایط. چون مضمون،

((وَ مَا ءاتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مَا نهاكُمْ عَنْهُ فَانتَهواْ))(18)

و سایر آیات بدین مضمون، مبدأش رسول الله و منتهایش فقهاء و نواب عام ولی الله الاعظم ارواحنا فداه است. به دلیل عقل و نقل، از قبیل((أما الحوادث الواقعه فارجعوا الی رواة حدیثنا)) و روایت ((من كان من الفقهاء … فللعوام أن یقلدوه))(19) و سایر روایاتی که در وسائل الشیعه، در باب صفات قاضی وارد شده است.

لذا مسلمان علی الخصوص سالک و عارف هر قدمی که بر می دارد باید طبق مجوز شرعی و رضای خدا باشد و این رضایت و مجوز، یا باید از جانب رسول(صلی الله علیه و آله و سلم) صادر شود یا از جانب امام(علیه السلام) یا از جانب جانشینان و نواب امام(علیه السلام) و یا این که خود به مقام نیابت عامّه رسیده باشد و صادر کننده مجوز باشد نه دریافت کننده. گرچه مجموعه ی این سلسله جملگی از خدا دریافت کننده هستند، کما این که این مطلب یعنی اجتهاد یا تقلید در سایر علوم و فنون بشری نیز محکم و ثابت است و فطرت و عقل آدمی بر آن حکم فرماست.

انسان یا باید مثل چشمه باشد و اطراف را آباد کند یا باید مثل حوض یا استخر باشد و آب دریافت کند وگرنه می خشکد و فقط به درد سوختن می خورد.

و مرحوم آیت الله صافی از جمله فقهاء و عرفای حقه ای بود که امدادهای غیبی و عنایات الهی شامل حالش شد و سر به بیگانه نسپرد و شجر حیاتش را به سوختن نداد و از چشمه سار فقاهت آن را آبیاری کرد، و از راه عشق و محبت به اولیاء خدا و تبعیت مطلق و بی چون و چرا از رسول خدا و خاندان معصومینش(علیهم السلام) ، مقامات بلند عرفانی را بسرعت و با عشق و بی تأخیر یکی پس از دیگری طی کرد، و به آن جاهایی که آرزویش را داشت و برای بدست آوردن آن سالیان دراز زحمات طاقت فرسایی را متحمل شده بود، رسید، یعنی همان مقاماتی که در وصیت نامه خود بیان کرده است، که:

((الهی لقائك قرّة عینی و وصلك منی نفسی و رؤیتك حاجتی و جوارك طلبتی و الیك شوقی))(20)

فکر خام فلاسفه و اشتباه صد درصد آن ها

ایشان در تأکید بر روش سیر و سلوک خویش که منحصر به طریق قرآن و عترت است و پشت کردن به بیگانگان از قبیل محی الدین و مولوی و فلاسفه چنین می فرماید:

نیروهای ادراکی انسان در این حد نیست که بتواند گلیم خودش را از آب در بیاورد. این فکر خامی است که بعضی از فلاسفه کرده اند و به خیال خودشان گفته اند که مثلاً با ورود به علم و حکمت خودمان می توانیم خودمان را اصلاح کنیم، می توانیم با همان علم و حکمت و درک و فهمی که داریم به مقام شامخ انسانیت و به کمال نهایی انسانی برسیم. معلوم شده که اینها صد در صد در اشتباهند. حتی خودشان هم فهمیده اند و از طریق خواب گفته اند که ما از اول تا آخر در اشتباه بوده ایم. خیال می کردیم بدون رجوع به سنت و اهل بیت(علیهم السلام) می توانیم خود را اصلاح کنیم، ولی در اشتباه بودیم.(21)

و این داستانی که از آن مرحوم در این جا نقل شد شاهدی است بر تسلیم مطلق شدن ایشان در برابر موالیان معصومینش و استقامت در این صراط مستقیم و نورانی و پشت کردن به ضالّین و هر پیر و مرشد و عارفی است که در صراط های غیرمستقیم در مقابل اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام) دکّان باز کرده اند و علی الدّوام عوام الناس را به سوی خود و کرامت های خود دعوت می کنند نه بسوی خدا و دین و ائمه طاهرین (علیهم السلام) .

—————————–

پی نوشت ها:

1- برای حفظ حرمت آن استاد از ذکر نام او خودداری نمودیم

2- شارع الرسول یکی از خیابانهای اصلی و معروف نجف اشرف است و محله جُدَیده را که محل سکونت آیت الله صافی بود به حرم مطهر حضرت امیر متصل می کرد.

3- غررالحکم/ 41

4 –کهف: 103

5- کهف: 104

6-امام هادی(علیه السلام) می فرماید: الصوفیه کلّهم مخالفونا و طریقتهم مغایرة لطریقتنا و ان هم الانصاری او مجوس هذه الامه اولئک الذین یجهدون فی اطفاء نور الله بافواههم و الله متم نوره و لو کره الکافرون. (اثنی عشریه تألیف شیخ حر عاملی صفحه29)

7- کافی، جلد 1، باب فقد العلماء، صفحه 38، حدیث 3

8- کافی، جلد 1،باب المستأکل بعلمه و المباهی به، صفحه 26، حدیث 5

9- وسائل، جلد 27، ابواب صفات قاضی، باب 11، حدیث 9

10- وسائل الشیعه 27/ 140

11- وسائل الشیعه، جلد 27، ابواب صفات قاضی، باب 11، حدیث 9

12- کافی68/1، چاپ دارالکتب الاسلامیه

13- (والذین کفروا اولیائهم الطاغوت یخرجونهم من النور الی الظلمات اولئک اصحاب النار هم فیها خالدون)

14- ذاریات: 56 (و ما خلقت الجّن و الانس الا لیعبدون)

15- جواهر السنیه، صفحه 36، ایضاً مشابه آن در مستدرک، جلد 2، صفحه 298

16- تشهد نمازهای یومیه

17- البته احتیاط نیز شق سوم آن است که در توان هر کسی نیست

18- حشر: 7

19- وسائل الشیعه 27/ 131

20- صحیفه سجادیّه، مناجات المریدین

21- درسهای اخلاق و معارف/ 844.