توحید عبادی

توحید عبادی

علامه فقیه آیت الله سید حسن فقیه امامی

آثار ریاء و سمعه (شرک خفّی)(1)

اعوذ باللّه من الشّيطان الرّجيم

بسم اللّه الرّحمن الرّحيم و لا حول و لا قوّة الّا باللّه العلىّ العظيم، حسبنا اللّه و نعم الوكيل نعم المولى و نعم النّصير.

بحثمان در مورد توحيد عبادى بود. يعنى ما موظّفيم غير خدا چيز ديگرى را پرستش نكنيم. عملمان را هم بر همين مبنا قرار داديم، كه در هر عبادتى قصد قربت داشته باشيم و اگر تبرّكى است، توسّلى است و امثال ذلك، اينها شرك نيست، مصداق عبادت نيست. به امر خدا غير خدا را وسيله قرار دادن است و هيچ مانعى ندارد. غير خدا را اگر عبادت كنيم شرك است. منتهى‏ ما يك رقم شرك داريم كه نمى‏توانيم به راحتى خودمان را از آن تبرئه كنيم و آن شرك خفّى است. هر چيزى آفتى دارد. آفت عبادت چيست؟ آفت هر عبادتى ريا است. و يا سُمْعة.

فرق ريا و سمعه

فرق ريا و سمعه اين است كه ريا كارى مى ‏كند كه ديگران ببينند، از ريشه رؤيت است، و سمعه از ريشه سَمْع است كارى مى‏كند كه ديگران بشنوند. يعنى هدفش از انجام اين كار ولَوْ خدا باشد امّا بدش هم نمى‏آيد ديگران هم اين كار را ببينند. مثلاً صدقه مى‏خواهد بدهد اين مى‏تواند يواش دست بكند در جيبش اين صدقه را به يك فقير بدهد، اما کاری مى‏كند كه ديگران ببينند، مگر آدمى باشد قوىّ القلب و قوىّ الايمان كه كار را علنى و بی ريا انجام بدهد.

قرآن می فرمايد:

((اِنْ تُبْدُوا الصَّدَقاتِ فَنِعمَّا هِىَ))

اگر صدقات را علنى هم بدهيد خوب است امّا؛

((اِنْ تُحْفُوها وَ تُؤْتُوهَا الْفُقَراءَ))

امّا بهتر اين است كه مخفى بكنيد. اين ديگر مسلّماً از ريا مبّرى‏ است. يا كارى مى ‏كند ديگران بشنوند. نماز شب مى ‏خواند كسى هم نيست كه ببيند. اما فردا پيش از ظهر خیلی آب مى ‏خورد می پرسند چرا خيلى آب مى‏ خورى؟ مى‏ گويد نماز شب آب مى‏ كِشد [یعنی آدم را تشنه می کند] اين را مى‏ گويد كه ديگران ولو نديده باشند اما بشنوند. اين مى ‏شود سُمعه.

هم ريا مبطلِ عمل است و هم سُمعه. حالا اينجا اختلافاتى هست در مسئله ريا. خوب رياى حين العمل يا سمعه حين العمل بحثى نيست كه مبطلِ عمل است. و نمازِ با ريا هم كه آدم بخواند ثواب كه ندارد، گناه هم دارد.

((فَوَيْلٌ لِلْمُصَلّينَ الَّذينَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ وَ الَّذينَ هُمْ يُرائونَ))

ريا مى‏كنند ((وَ يَمْنَعُونَ الْماعُونَ)) ريا مى‏كنند در نماز و زكات هم نمى‏دهند. «ماعون» يا به معناى زكات است يا به معناى چيزهاى ريز، خرده ريز، مثلاً يك كسى می ‏آيد از شما يك چوب كبريت مى‏خواهد، شما به او نمی‏دهيد. اين ماعون است. به هر حال چه ريا و چه سمعه موجب ابطالِ عمل می‏شود حينَ العمل.

حالا اختلافى است كه بعدالعمل هم ريا مبطل است؟ آنوقتى كه انجام مى‏داده كسى نبوده ببیند بعد فردا می ‏آيد به رخ ديگران مى‏ كشد. این کار، آن عملِ قبلى را باطل مى‏كند يا نه؟ اينجا محلّ کلام است بين فقهاء كه مبطل است يا مبطل نيست.

معنای لقاء الله

قرآن مى ‏فرمايد:

((مَنْ كانَ يَرْجُو لِقاءَ رَبه‏ فَلْيَعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً وَ لا يُشْرِكْ بِعِبادَةِ ربِّه‏ اَحَداً))

مى ‏فرمايد كسى كه مى‏خواهد خدا را ملاقات كند كه ما قبلاً هم معنى لقاءالله را گفته‏ايم يعنى چه. حالا هم دوباره تكرار مى‏كنم، معناى لقاءالله خيلى راحت است. «لقاء» مصدر باب مفاعله است. «لَقِىَ يَلْقى» را مى‏آوريم به باب مفاعلة مى‏شود «لاقى يُلاقى مُلاقاة و لِقاءً»، «مضاربةً و ضِراباً» مصدر باب مفاعله است. آنوقت لقاء يعنى من شما را ببينم، شما هم مرا ببينيد. اگر شما مرا ببينيد اما عكس آن نباشد يا من شما را ببينم اما عكس آن نباشد اين لقاء نيست. مى‏گويد من با فلانى ملاقات داشتم يعنى هم او مرا ديد و هم من او را ديدم. اين ملاقات است.

حالا لقاء يعنى چه؟ خدا همه را مى‏بيند، همه وقت هم ما را مى‏بيند. ((اَلَمْ يَعْلَمْ بِاَنَّ الله يَرى‏)) هيچ چيز بر خدا مخفى نيست. فرمود كه اگر مى‏خواهى معصيت كنى برو جایى كه خدا تو را نبیند، گفت كجا بروم؟ هر جا بروم خدا مرا مى‏بيند ((هُوَ مَعَكُمْ اَيْنَ ما كنْتُمْ)) هر جا باشيد خدا با شماست. پس آن طرف قضيّه بحثى ندارد كه خدا ما را مى‏بيند. اگر ما هم خدا را ديديم مى‏شود لقاء. امّا اگر ما خدا را نديديم لقاء نيست.

لقاء براى مؤمن و كافر در هنگام مرگ صورت مى‏گيرد، چرا؟ چون وقتى انسانها می ‏ميرند اين پرده‏هاى مادّى عقب مى‏رود. چه آنهایى كه مؤمن اند كه خدا را با چشم دل مى‏بينند. آنهایى هم كه كافرند حالا كه از دنيا می ‏روند و رابطه شان با عالَم مادّى قطع مى‏شود خدا را با چشم دل مى‏بينند، همان جاست كه می ‏گويند ((رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلّى اَعْمَل صالِحاً فيما تَرَكتُ)) پس مؤمن و كافر بعد از اينكه روح از بدنشان مفارقت كرد اگر كافر باشند، ترديد، شك هر چه داشته باشند از بين مى‏رود. ((فاعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّى يَأتِيَكَ الْيَقين)) مال همان وقت است. يعنى ((حَتَّى يَأتِيَك الموْتُ)) موت عامل يقين است. چه براى مؤمن چه براى كافر.

پس بعد از موت لقاء حتمى است. براى مؤمن و كافر. ولى در دنيا اين جور نيست مؤمنين با چشم دل خدا را می ‏بينند. اميرالمؤمنين می ‏فرمايند ((ما رَأَيْتُ شَيْئاً اِلا وَ رأيْتُ الله قَبْلهُ وَ بَعْدَهُ وَ مَعَهُ)) مى‏پرسند از حضرت كه آيا شما خدا را ديده‏ايد؟ فرمود ((لم اعْبُدْ رَبّا لم اَرَهُ)) خدايى را كه نديده باشم عبادت نمى‏كنم، البتّه حضرت توضيح می ‏دهند كه ((لم تَرَهُ الْعُيُون وَلكِنْ رَأتهُ الْقُلوبُ بِحَقائِقِ الايمان)) یعنی مؤمن در دنيا خدا را با چشم سرش نمی بیند بلکه با چشم دلش مى‏بيند. آن وقت براى مؤمن در دنیا لقاءحاصل مى‏شود چون خدا او را مى‏بيند او هم خدا را مى‏بيند. اين می ‏شود لقاء.

حالا اگر كسى می‏خواهد با خدا ملاقات كند، هر كس آرزو دارد شخصيّت‏ها را ببيند بعد هم افتخار مى‏كند كه من با او ملاقات كردم. حالا يكى نظرش خيلى بلند است مى‏خواهد با خدا ملاقات كند. چه كار كند كه با خدا ملاقات كند؟ مى‏فرمايد ((مَنْ كانَ يَرْجُو لِقاءَ رَبه)) چاره ‏اش خيلى آسان است. ((فَلْيَعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً)) اوّلاً زحمت نكشيده نمى‏شود خدا را ملاقات كرد. كار می ‏خواهد عبادت مى‏خواهد شب بيدارى مى‏خواهد. آن رياضت‏ هاى عجيبى كه بندگان خدا كشيدند آنها را مى‏خواهد. پس عمل مى‏خواهد عمل هم ‏بايد عمل صالح باشد كه مورد قبول خدا باشد. ((وَ لا يُشْرِكْ بِعِبادَةِ رَبه‏ اَحَداً)) عبادتش را هم براى غير خدا انجام ندهد.

شريك براى خدا قرار ندهد. يعنى خالص باشد يعنى هدفش فقط و فقط و فقط براى خدا باشد چون بعضى‏ها عبادت مى‏كنند براى چيز ديگر. هدفشان خدا نيست. اينها خلوص ندارند. اين عاملِ اين نمی ‏شود كه انسان با خدا ملاقات كند كه می ‏دانيد خلوص هم خيلى مهمّ است.

((اَلنَّاسُ كُلُّهُمْ هالِكُونَ اِلَّا الْعالِمُونَ وَ الْعالِمُونَ كُلُّهُمْ هالِكُونَ اِلَّا الْعامِلُونَ وَ الْعامِلُونَ كُلُّهُمْ هالِكُونَ اِلَّا الْمُخْلَصُونَ))

آنوقت به اينجا که می ‏رسد می ‏گويد ((وَ الْمُخْلَصُونَ فى خَطَرٍ عَظيمٍ)) به مقامِ خلوص رسيدن خيلى مشكل است. حالا چطور می ‏شود كه انسان به لقاءالله موفّق مى‏شود. وقتى انسان مخلِص شد مرحله بعدش اين است مخلَص می ‏شود. يعنى وقتى تلاش كرد كه براى غير خدا كار نكند خدا او را براى خودش انتخاب مى‏كند، می ‏شود مخلَص.

حالا من يك مثال می ‏زنم. بعضى هستند يك شاگردى آورده ‏اند در مغازه ‏شان برايشان كار كنند اين شاگرد دو حالت دارد. يك وقت است مقداری براى اين آقا كار می كند، بعضى وقت‏ها هم مى‏رود براى كسانِ ديگر كار می ‏كند. اين مخلِص نيست چون براى غير اين بنده خدا هم در جاهاى ديگر كار می ‏كند. گاهی هم هر كارش می ‏كنند که مقداری جای دیگر کار کند می ‏گويد نه ما پيش اين استاد كه آمده‏ايم جاى ديگر نمى‏رويم. وقتى استاد بفهمد اين هيچ جا نمى‏رود فقط براى او كار مى‏كند آن وقت تمام اسرارش را به او مى گويد. می ‏شود مَحرم سِرِّ اين استاد، اوّل مخلِص است فقط براى اين استاد كار می كند نه براى ديگرى بعد استاد اين را براى خودش انتخاب می ‏كند. مى‏شود مخلَص. آن وقت مخلَص كه شد ديگر شيطان درش نفوذ ندارد. شيطان می ‏گويد: ((لَأغْويَنَّهمْ اَجْمَعينَ اِلَّا عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمخْلَصينَ)) كسى كه مخلَص شد ديگر شيطان جرأت نمى‏ كند نزديكش بيايد.

پس آن كسى كه می ‏خواهد خدا را ملاقات كند و نتيجه ملاقات اين است كه خدا هم او را براى خودش انتخاب مى‏كند (خيلى كه خدا مى‏خواهد يوسف را بالايش ببرد مى‏گويد ((اِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُخْلَصينَ)) خيلى مقام را می برد بالا می ‏گويد از عباد مخلَص ماست.) چه كار بايد بكند؟ راهش خيلى آسان و خيلى هم مشكل است. اما آسان است. ((فليعمل عملا صالحا)) كار ندارد يك تسبيح دست می ‏گيرد مرتّب ذكر خدا مم گويد. ((لا اله الّا الله)). امّا مشكل اين است كه ((و لا يشرك بعبادة ربّه احدا)) بتواند در عبادت شرک نورزد، آن وقت اين با خدا ملاقات خواهد كرد یعنی همانطور كه خودش را به خدا نزديك مى‏كند خدا هم خودش را به او نزديك می ‏كند، مى‏شود لقاء. اين نتيجه اخلاص است.

امّا اگر كسى در عبادت شریك براى خدا قائل شد نماز خواند غير خدا هم در نظرش بود اين خيلى حسّاس است. حديث داريم كه ((اَلرّيا اَخْفى مِنْ دَبيبِ النَّمْلِ عَلَى الصَّفا)) يعنى مثلاً يك مورچه آمده از روى سنگ مرمر عبور كرده بعد مى‏خواهيد جاى پايش را شما مشخّص كنيد، آیا می ‏شود؟ خيلى دقيق است فرمود ريا وارد عمل می ‏شود و شناختنش خيلى مشكل است. خيلى ظريف عمل آدم را خراب مى‏كند. مثل ميكروب می ‏ماند. ميكروب براى ما قابل رؤيت نيست امّا يك وقت نفوذ می ‏كند وارد خون مى‏شود و تمامِ اُرگان بدن را به هم می ‏ريزد و بدن را به فساد می ‏كشاند. ديده هم نمی ‏شود مشكلِ دشمن همين است. شيطان مى‏گويد ((لأتِيَنَّهمْ مِنْ حَيْثُ لا يَرَوْننى)) خطر من براى مردم اين است كه من آنها را مى‏بينم آنها مرا نمى‏بينند. چطور ريا وارد عمل مى‏شود ما نمی بينيم. ناخواسته يك وقت مى‏بينيم عمل مان دود شده مثل خاكستر به باد رفته چرا؟ چون پای غير خدا در كار بوده. عبادت نابود شده. نامریى هم هست. ((اخفى من دبيب النّمل على الصّفا))

لذا از خدا بايد استمداد كرد كه خدایا حالتى به ما بده كه غير تو را نبينيم كه بخواهيم برايش كار بكنيم. اگر آدم به اينجا رسيد كه اصلاً غير خدا را كأنّه نبيند اگر آنقدر انسان به خدا توجّه كند كه اصلاً مخلوق برايش مطرح نباشد اعتنائى نداشته باشد، حالا هزاران نفر هم حاضر و ناظر باشند و اعمالش را ببينند اشکالی ندارد، اينكه تمام وجودش غرق در خداست، آنوقت مثل امام حسين حالتی برايش پيش می ‏آيد كه در قتلگاه به دنيا می‏خندد در میان آن همه مصيبت‏ها می ‏فرمايد:

تَرَكْتُ الْخَلْقَ طُرّاً فى هَواكا وَ اَيْتَمْتُ الْعِيالَ لِكَی اَراكا

فَلَوْ قَطَّعْتَنى فِى الْحُبِّ اِرْبـاً لَما هَنَّ الْفُؤادُ اِلى سِواكـا

اين مناجات عجيبى است. يا ((اِلهى رِضاً بِقَضائكَ صَبْراً عَلى بَلائكَ لا مَعْبُودَلى سِواكَ)) اين ديد اينقدر وسيع است كه اصلاً كَأنْ لَمْ يَكنْ شَيْئاً مذكوراً ((رضا بقضائك صبراً على بلائك لا معبودلى سواك)) كسى كه مى‏خواهد عملش قبول بشود و خدا را ملاقات كند بايد در عبادت شريك براى خدا قرار ندهد در روايات هست كه اگر كسى را شريك خدا قرار داديد، خدا مى‏فرمايد من شريك خوبى هستم، تمام ثواب اين عمل را واگذار مى‏كنم به آن كسى كه تو او را شريك من قرار دادى. برو از او بگير.

خيلى مشكل است و خدا اين حالتِ خلوص را به ما بدهد كه براى غير خدا اهمّيتّى در مقابِل خدا قائل نباشيم تا بتوانيم خدا را راضى كنيم. كه اگر عقلمان برسد خدا را راضى كنيم خيلى پيش می ‏بريم. بعضى وقت‏ها آدم می ‏بيند يك کسی براى رضايت خلق دست به چه كارهایى می ‏زند. خدا عقل و ايمان را از كسى نگيرد.

و صلّى اللّه على محمّد و آله الطّاهرين

————————–

پی نوشت:

(1) حضرت آیت الله حاج سید حسن فقیه امامی در تاریخ 1384/04/07 در موضوع توحید عبادی سخنانی ایراد فرمودند که فصلنامه ی نور الصادق آن را به صورت نوشتاری تقدیم خوانندگان عزیز می نماید.